نیشابور، خاورانشهر خراسان

  

«خزانه مشرقین»، «تجارتخانه خاور و باختر» و «دهلیز شرق»، از شمار پاژنام‌ها (لقب‌ها)ی نیشابور در درازنای تاریخ‌اند که در آنها، به یکی از ویژگی‌های این دیار، در جغرافیای مشرق‌زمین یا خاوران، اشاره شده است؛ دیری نمی‌گذرد در مطلبی که با عنوان «ضرورت‌ها و مبانی استدلالی ایجاد صدا و سیمای مرکز نیشابور»، در وبگاه «روزنه؛ پورتال جامع اطلاع‌رسانی شهرستان نیشابور» منتشر گردید به جایگاه و نقش بنیادین نیشابور در تحولات و هویت تاریخی و فرهنگی خراسان و یا به تعبیری، «خاوران» ایران‌‌زمین اشاره شد. «خراسان» و «خاوران» دو واژه و دو مفهوم‌اند که همپوشانی معنایی بالایی با هم دارند اما در «خاوران» ایهامی است که، برای او گسترده کاربردی دوگونه‌ای در زبان فارسی، فراهم آمده است. در این نوشتار، برآنیم؛ پس از بازکاوی معنایی واژه «خاوران»، به همپایی و پیوند فراگیر آن با نیشابور بپردازیم تا آنجا که سرانجام، «نیشابور» را «خاوران‌شهر خراسان» و خاوران را واژه‌ای درخور همراهی پیوسته و ماندگار با نیشابور می‌یابیم. چرا که نیشابور، چنانکه از کتاب‌های تاریخ و جغرافیای تاریخی برداشت می‌شود «ام‌البلاد، دارالعلم، خزانه، تجارتخانه و دهلیز خاوران» است. 

محمد وراق نیشابوری؛ نخستین شاعر پارسی‌گوی

زبان فارسی، دوستان! چندی بگویم از زبان فارسی

گــرچـــه هـــر آگـــــاه دانـــــد داستـــان فارسی

شـــرق و غــــرب عالمــی زیر نگیــن ایـن زبان

خـود جهـان دیگـری باشـــد جهــان فارسی

هرچــه تاریکی نادانی ز عالم، رخت بست

تا ‌که شد خورشیدپرور کهکشان فارسی

شیـوه شیـوای آن شعر روان آرد به بار

ذهـن ایرانی چــو شد یار زبان فارسی

بس‌ حکیمان جهان آموختندی این زبان

رفتـــه تـا اوج فلک بـا نردبـــان فارسی

بیست و هفتم شهریور، روز شعر و ادب فارسی

روز بزرگداشت استاد محمد حسین شهریار

 

نه تنها مینوی‌ترین و آهنگین‌ترین لحظات زندگانی، که روح و جان ایرانی با شعر و ادبیات آمیخته است؛ هرودوت،مورخ یونانی، در این باره می‌گوید «ایرانیان مردمی هستند که به زبان شعر سخن می گویند.» نگاهی به تقویم رسمی کشورمان نیز، این معنا را به زبان دیگری بیان می‌نماید؛ 25 فروردین (روز بزرگداشت عطار نیشابوری)، 1 اردیبهشت (روز بزرگداشت سعدی شیرازی)، 25 اردیبهشت (روز بزرگداشت فردوسی توسی)، 28 اردیبهشت (روز بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری)، 10 تیر (روز بزرگداشت صائب تبریزی)، 27 شهریور (روز بزرگداشت محمدحسین شهریار)، 8 مهر (روز بزرگداشت مولوی)، 20 مهر (روز بزرگداشت حافظ شیرازی)، 25 اسفند (روز بزرگداشت پروین اعتصامی). این شمار فراوان روزهایی که در تقویم رسمی کشورمان، به سرآمدان شعر و ادب فارسی اختصاص یافته‌اند نشان از آمیختگی روح جامعه ایرانی، با شعر و ادبیات دارد و این یکی از ویژگی‌های‌ نابی است که ایران و ایرانی بدان شناخته می‌شود؛ ایران، مهد شاعران و ادیبان بزرگ است و آثار شاعران بزرگ این سرزمین همچون خیام، مولوی، حافظ، عطار، سعدی و ... ترجمان روح ادب‌پرو ایرانی در اقصا نقاط جهان است.

نیشابور، پایتخت فرهنگی جهان اسلام؛ میراث گذشته، طرحی برای آینده

 

«نیشابور، محل پیوند ایران با اسلام است»

«شأن والا و جایگاه ممتاز نیشابور در تاریخ، ایجاب می‌کند که امروز

با نگاه ویژه‌ای به آن نگریسته شود»

سید محمد خاتمی

تمدن اسلامی و مادرشهرهای فرهنگی جهان اسلام:

والاترین نمود انسانی انسان، تعقل و خرورزی اوست. تمدن اسلامی، در حقیقت، همان تمدن عقل است که به پیشوایی قرآن و سنت، سامان و توان معنوی و الهی یافته است. جهان اسلام، از همان سده نخستین هجری، با بهره‌گیری از داشته‌های علمی تمدن‌های ایران، یونان، مصر و هند، به جامعیتی بزرگ از گنجینه دانش بشری دست یافت که با درآمیختن با معنویت و نورانیت برآمده از کلام وحی و سیره نبوی، بشر را وارد محله‌ نوین و به شدت ارتقاءیافته از زیست‌دوران خود، در کره خاکی، نمود. در این تحول و دگرگونی عظیم فکری و فرهنگی، مناطق و شهرهای گوناگون جهان اسلام، نقش‌هایی ایفا نموده و طرح‌هایی درانداخته‌‌اند که از آن جمله می‌توان به بغداد، نیشابور، قاهره، ری، اندلس، سمرقند، بخارا، شام، مغرب، خوارزم، اصفهان و همدان اشاره نمود. اما سُبکی، مورخ بزرگ عرب، درباره جایگاه نیشابور در میان شهرهای اسلامی، می‌نویسد: «نیشابور از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین شهرهای اسلامی و پس از بغداد در بین همه شهرهای اسلامی بی‌مانند بوده است.» ارکیا کرنل نیز می‌نویسد «از زمان‌های پیروزی مسلمین تا قرن دوازدهم میلادی، نیشابور، یکی از مهم‌ترین شهرهای دنیای اسلام به شمار می‌رفت.» هر چند، در پی یورش تمدن‌سوز تاتار، در قرن هفتم هجری، ستاره درخشان تمدن اسلامی رو به افول می‌رود و نیشابور، جراحت‌ها و خرابی‌های بزرگی از توحش بربریت مغولان می‌بیند، اما حتی در پس از این دوران (قرن 8 هـ)، حمدالله مستوفی، نیشابور را به عنوان «ام‌البلاد مسلمین» یاد می‌کند.  

غسان کنفانی؛ نویسنده شهیر فلسطینی، و پیوندهای فرهنگی نیشابور با جهان عرب

  

 غسان کنفانی، به عربی: غَسّان کَنَفانی، نویسنده و روزنامه‌نگار سرشناس عرب، و از اعضای رهبری جبهه مردمی برای آزادی فلسطین، در نهم آوریل سال ۱۹۳۶ میلادی در منطقه عکا در کشور فلسطین متولد شد. و در هشتم ژوئیهٔ ۱۹۷۲ بر اثر یک حادثه تروریستی در بیروت لبنان درگذشت. «غسان کنفانی» از نویسندگان توانای حوزه اجتماعی فلسطین و ادبیات داستانی عربی است که آثار تأثیرگذارش به دور از شعارزدگی، مفاهیم عمیقی را درباره زندگی بیان می‌کنند. نام غسان کنفانی با داستان عرب و مقاومت، گره خورده است. او از پیشگامان ادبیات داستانی معاصر عرب، و از طرفی، نویسنده‌ای است دغدغه‌مند که آرمان، زندگی و رنج‌های فلسطین را در نوشته‌های خود به تصویر می‌کشد. این نویسنده فقید فلسطینی، با قصه‌هایش، با زندگی خود، و با تلاش خود، نشان داد که می‌توان هنرمند بود اما هنرمندی متعهد.

کنارگذر جنوبی نیشابور، کلید تحول در حمل و نقل خراسان مرکزی

وقعیت ژئوپلتیک و ژئواسترتژیک نیشابور در جغرافیای خراسان، از قدیم یکی از موهبت‌های این منطقه بوده و به عنوان نقطه اتصال سنتی راه‌های مرکز خراسان عمل می‌نموده است. به همین خاطر موقعیت راهبردی ارتباطی در قلب خراسان، نیشابور را، دروازه دسترسی به خاوران و «دهلیز مشرق» می‌نامیده‌اند. دکتر سید محمد بهشتی از پژوهشگران برجسته میراث فرهنگی ایران، در بررسی جغرافیایی تاریخی راه‌های ارتباطی فلات ایران، به دو نقطه در فلات ایران اشاره می‌کند که «نقطه اتصال جهانی» ایران بوده‌اند که آن دو نقطه، قزوین در غرب و نیشابور در شرق می‌باشند. او خط مواصلاتی این دو نقطه را «کریدور جهانی» فلات ایران می‌نامد و در توصیف آن می‌گوید: «این کریدوری است که عملاَ باعث می‌شود تمامی تماس‌های جهانی که در تاریخ و فرهنگ ما وجود دارد از طریق آن به وقوع بپیوندد. و برای تماس با جهان باید از طریق این کریدور وارد شویم.»

 نیشابور، گرانیگاه هویت تاریخی و فرهنگی خراسان بزرگ، دومین شهر بزرگ استان خراسان رضوی، دومین شهر پرجمعیت استان‌های سه‌گانه خراسان، سومین نقطه جمعیتی شرق کشور، و از نظر ارتباطات جغرافیایی، پیوند دهنده پنج شهر عمده استان یعنی قوچان، مشهد، تربت حیدریه، کاشمر و سبزوار است و همچنین ارتباط‌ دهنده مرکز و غرب کشور با دومین کلانشهر ایران یعنی مشهد مقدس می‌باشد. این موقعیتی ویژه است که مانند آن را در هیچ جای دیگر جغرافیای خراسان، با چنین کیفیتی نمی‌توان یافت و حتی موقعیت جغرافیای ارتباطی خود کلانشهر مشهد نیز که مرکزیت اداری و سیاسی خراسان است دارای این کیفیت ویژه نیست.