اندیشه‌ای در ایجاد منطقه آمایشی گویان بزرگ (جغتای، جوین و خوشاب)

ویکتور هوگو: «الماس» را جز در قعر زمین، و «حقیقت» را جز در ژرفای «اندیشه» نتوان یافت.

گویان و حاکم‌نشینان آن

«گویان» نام قدیم و اصیل جوین است. یاقوت حموی در کتاب «معجم‌ البلدان» نوشته است: «جوین: تسمی‌ها اهل خراسان گویان، فعربت فقیل جوین»: اهالی خراسان، جوین را گویان می‌گویند و کلمه گویان، معرب گردیده و به صورت جوین درآمده است. گویان در تطبیق با جغرافیای امروز، منطقه‌ای است که از غرب به شرق، شهرستان‌های جغتای، جوین و بخش بزرگی از خوشاب را شامل می‌شود و مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که قلمرو گویان در جهت شمال شرقی به سوی جاجرم و در غرب، فرومد را نیز در بر می‌گرفته و چنانکه حمدالله مستوفی (قرن هشتم) در «نزهة القلوب» نوشته است در این زمان، فرومد حاکم‌نشین گویان بوده است. بر اساس پژوهش منصور جغتایی، حاکم‌نشینان یا مراکز اداری منطقه گویان به ترتیب زمانی عبارتند: «آزادوار» تا اواخر قرن هفتم هجری؛ «فریومد» تا اواخر قرن یازدهم؛ «آق‌قلعه» تا نیمه قرن سیزدهم؛ «جغتای» تا دوران تقسیمات جدید کشوری (تجزیه گویان بزرگ به دو بخش جوین و جغتای)؛ در دوران معاصر، دو شهر تاریخی نقاب و جغتای، مراکز اداری این منطقه‌اند.

گویان و دو گذرگاه گسترده باستانی آن

به هر روی؛ «ولایت گویان» یا «منطقه جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی» مشخصات جغرافیایی متمایز دارد و از نگاه جغرافیای طبیعی؛ در شمال به واسطه رشته‌‌کوه هزارده جوین از دشت اسفرین، در جنوب به واسطه رشته‌کوه‌های جغتای از دشت سبزوار یا ناحیه بیهق قدیم جداست. در شرق، از طریق گذرگاهی وسیع که روستای «رباط جز» (از توابع شهرستان خوشاب کنونی) در دهانه آن واقع شده با دشت نیشابور، ارتباطی پایدار می‌یابد و در غرب نیز به واسطه گذرگاه گسترده دیگری که روستای «دوبرجه» (در 5 کیلمتری غرب امیرآباد) جاجرم در دهانه آن جای گرفته با حوزه جنوبی دشت جاجرم و سپس دشت بسطام در غرب ارتباط می‌یابد. شایان توجه اینکه در نام هر دو نقطه (رباط جز و دو برجه) پیوند معنایی با دنیای تجارت و امنیت قدیم (رباط: کاروانسرا / دوبرجه : قلعه دارای دو برج) برقرار است که اینجا شاخه کاروانی و تجاری شاهراه خراسان و جاده ابریشم بوده است.  

 

در فاصله حدود 150 کیلومتری میان دو گذرگاه باستانی شرقی و غربی، سرزمینی است سرسبز، خاستگاه شمار فراوانی از شخصیت‌های نامدار تاریخ و فرهنگ خراسان از جمله «امام الحرمین جوینی»، «هلالی جغتایی»، «عطالملک جوینی»، «شیخ نجم‌الدین کبری»، «شمس‌الدین محمد کاتب»، «سعدالدین حموی» و .... اینجا کانون یکی از ماجراهای اصیل و ناب و همیشه‌پایدار هویت تاریخی و فرهنگی خراسان است که به نام نامی «گویان» یا «جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی» بر تارک تاریخ خاوران، نازنین و بشکوه، خودنمایی می‌کند. این ماجرای تمدن‌سازی و فرهنگ‌پروی است که مردمان امروز شهرستان‌های جغتای، جوین و خوشاب میراث‌دار و ادامه‌دهنده آن هستند تا زمان برای نوع بشر، پاینده و جاری است.

سرآغازی بر گویان نوین

هرچند الحاق گویان به حوزه حاکمیتی همسایه جنوبی (سبزوار) در اوایل 1230 شمسی؛ نام و هویت و نقش این منطقه توانمند را به عنوان یکی حوزه‌های اصلی تقسیمات سیاسی طراز اول خراسان تا 156 سال بعد به محاق برد؛ اما کسب استقلال در سال 1386، سرآغازی گردید که گویان بزرگ در قالب دو شهرستان جوین و جغتای، طلوعی دیگر را برای احیای هویت تاریخی - فرهنگی و شکوفایی اقتصادی-اجتماعی خود از سر گیرد. شهرستان خوشاب نیز که دنباله جغرافیای طبیعی دشت بزرگ جوین است در سال 1389 به شهرستان ارتقا یافت. اینک این دشت 150 کیلومتری (با جهت منحنی ملایم از جنوب شرقی به شمال غربی) با جمعیتی 140884 نفری بر اساس سرشماری 1395، در قالب شهرستان‌های جغتای (49175نفر)، جوین (54488 نفر) و خوشاب (37181 نفر) به تدریج می‌رود تا این منطقه تاریخی شمال غربی خراسان رضوی را نقش‌آفرین تحولات و معادلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان و منطقه شمال شرق کشور نماید.

آنچه درباره شهرستان‌های حوزه دشت بزرگ گویان قابل تامل جدی به نظر می‌رسد توجه جدی و عمیق به اشتراکات و همبستگی‌ها و پیوستگی‌های سرزمینی، تاریخی و فرهنگی شهرستان‌های این منطقه است.

«مشهد» (مرکز استان) و تهران (پایتخت)، دو کلانشهر بزرگ کشور، با قدرت و توانمندی‌های اقتصادی و سیاسی عظیم در غرب و شرق این منطقه قرار گرفته‌اند. جهت دشت بزرگ گویان نیز شرقی – غربی است. پس در سنجش و معادله‌ای بسیار بدیهی، اگر گویان بزرگ می‌خواهد انزوای یک قرن و نیمی را به کناری نهد و با بازیگری فعال و پویا در مبادلات دو کلانشهر اول و دوم ایران، سهمی از آن خود نماید؛ باید جهت توسعه خود را در جهت مزیت جغرافیای طبیعی خود معرفی نماید.

در نگاهی منطقه‌ای؛ «نیشابور» و «شاهرود»، دو شهر تاثیرگذار در تحولات فرهنگی و ژئوپلیتیک شمال شرق کشور، درست در همسایگی نزدیک شرق و غرب گویان بزرگ قرار دارند. از هم‌افزایی با این شهرهای بزرگ نباید غافل ماند و کمترین دستاورد احیای پیوندهای کهن تاریخی و فرهنگی محور توانمند نیشابور – گویان – بسطام (در 5 کیلومتری و از توابع شاهرود)، توسعه گردشگری و فرهنگی منطقه در ابعادی وسیع و با تاثیراتی ماندگار است. ارتقای جاده نیشابور – فیروزه – خوشاب – جوین – جغتای - میامی – شاهرود به بزرگراه (با توجه به همه انشعاباتی که از شرق تا غرب به قوچان، صفی‌آباد، اسفراین، سبزوار و جاجرم دارد) ستون فقرات توسعه پایدار و همه‌جانبه منطقه است. این بزرگراه، فقط زیرساخت دسترسی شهرستان‌های مسیر نیست بلکه محوری است با جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی و طبیعی ممتاز، برای تعامل و تبادل شمال شرقی کشور با پایتخت و غرب کشور.

گویان نوین؛ همگرایی، همصدایی و سند آمایش مبتنی بر ویژگی‌ها و نگاه بومی

اگر عمیق بنگریم؛ و اگر اندیشه را از زمان حال و مبتلائات آن رها کنیم؛ باید در راستای منافع مشترک جمعیت نزدیک به 150 هزار نفری منطقه که البته باید جمعیت شهرستان‌های فیروزه (37539)، بام و صفی‌آباد (16887)، جاجرم (36673 نفر) و میامی (38718 نفر) را بر بهرمندان این تحول بزرگ اقتصادی و اجتماعی افزود؛ در نگاهی گسترده‌تر، نیشابور و شاهرود نیز چنین همبستگی‌ای با توسعه این منطقه دارند. باید اندیشه‌ها را به فراسوی کشمکش‌ها و رقابت‌های ژئوپلیتیک شهرهای بزرگ منطقه از سبزوار و نیشابور گرفته تا شاهرود و بجنورد هدایت نمود. هر کسی مرکز استان می‌خواهد، خودش هزینه‌اش را بدهد. فرصت‌ها و سرمایه‌های محلی، منطقه‌ای و ملی مردم شهرستان‌های این منطقه با تناسب جمعیت‌شان و به تناسب توانمندی‌های سرزمینی، اجتماعی و اقتصادی‌شان باید برای مردم همین منطقه هزینه شود. اندیشه‌ورزی مبتنی بر منافع جمعی مردم شهرستان‌های منطقه و فارغ از مضار و منافع قدرت‌های سیاسی این سوی و آن سوی، برونداد و پیامی به جز همگرایی شهرستان‌های منطقه نخواهد داشت. 

و ای کاش نخبگان و اهالی اندیشه و سیاست و مدیریت دشت گویان بزرگ (خوشاب، جوبن و جغتای)، همدل و یکصدا شوند و برنامه آمایش منطقه دشت جوین بزرگ (گویان تاریخی - فرهنگی) را در راستای توانایی‌ها و مزیت‌های اقلیمی و انسانی «بومی» منطقه تهیه و تدوین نموده و به عنوان سند توسعه این بخش از استان به سازمان برنامه و بدجه استان خراسان رضوی ارائه و تصویب نمایند.