شهرستان ششتمد؛ تحوّل در معادلات توسعه بیهق جنوبی و غرب خراسان رضوی

ششتمد و ابوالحسن بیهقی

بهار 1399، بنیان یکی از مهم‌ترین عناصر تحول‌آفرین در توسعه منطقه غرب خراسان رضوی نهاده شد و در تاریخ 21/02/1399، بر پایه تصویب‌نامه شماره ۱۷۲۷۹/ت۵۵۰۴۸هـ هیات وزیران؛ جایگاه اداری - سیاسی بخش ششتمد به «شهرستان ششتمد» ارتقا یافت تا زادگاه خالق «تاریخ بیهق»، رقم‌زننده برگ دیگری از تاریخ سیاسی، فرهنگی و اقتصادی این بخش از خراسان در سال‌ها و دهه‌های آینده گردد.

شهرستان ششتمد که از دو بخش مرکزی: شامل دهستان‌های «بیهق» و «تکاب‌ کوه‌میش»، و شامکان: شامل دهستان‌های «شامکان» و «ربع شامات» تشکیل شده؛ با جمعیت 24،261 نفر بر اساس سرشماری 1395 و با مساحت 3786 کیلومتر مربع؛ در جبهه شرق با «میانجلگه» و «کوهسرخ»؛ در جنوب با بخش مرکزی شهرستان «بردسکن»؛ در غرب با بخش «روداب» و در شمال با بخش مرکزی شهرستان «سبزوار» هم‌مرز است.

شهر ششتمد، مرکز شهرستان، یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌ها و مرکز تاریخی و فرهنگی شهرستان ششتمد به شمار می‌آید. نام این ناحیه یعنی شهرستان ششتمد کنونی که بخش جنوبی ولایت بیهق قدیم را در بر می‌گیرد، در کتاب «تاریخ بیهق» ابوالحسن بیهقی؛ «ربع زمیج» آمده است. «زمیج» به معنای «زمین برَ دهنده» یا « زمین حاصلخیز» است و این نام از ویژگی و توانمندی زراعی این منطقه حکایت می‌کند. در واقع، شهرستان ششتمد را باید میراث‌دار تاریخ و فرهنگ «بیهق جنوبی» به شمار آورد. شخصیت بزرگی همچون «ابوالحسن علی بن زید بن محمد بیهقی» بر ستیغ قله‌های سرگذشت فرهنگی شهرستان ششتمد و حوزه بیهق جنوبی خودنمایی می‌کند.

ابوالحسن بیهقی معروف به «ابن فندق البیهقی»، زاده شهر ششتمد است. این فرزند نامدار ششتمد که در تاریخ، با القابی همچون «ظهیرالدین»، «حجة‌الدین»، «فرید‌الدین» و «فرید خراسان» از او نام برده می‌شود، در بسیاری از دانش‌های روزگار خود دست داشته و ارزشمندترین کار او تالیف کتاب گرانقدر «تاریخ بیهق» است. این کتاب، نه تنها دایرة‌المعارف و دانشنامه این خطه از خراسان بلکه مهم‌ترین سند هویت تاریخی و فرهنگی تمام ولایت بیهق به شمار می‌آید بلکه جغرافیای تاریخی-فرهنگی بیهق، بنیان هویت خود را چنانکه امروز به آن شناخته می‌شود، مرهون کوشش‌های نستوه دردانه این دیار، ابوالحسن علی بن زید بیهقی است. در نگاهی دیگر؛ این فرزند فرزانه ششتمد یکی از سرشناسان دانشورزان مقیم مرکز فرهنگی خراسان روزگار بیهقی، یعنی نیشابور بوده؛ و او به شایستگی، شخصیت نمادین و نیک‌ترین «حلقه پیوند تاریخی و فرهنگی ششتمد و نیشابور» است. 

 نظری بر وضعیت ارتباطی و زیرساخت جاده‌ای ششتمد

ششتمد‌ی‌ها در اوایل سال جاری؛ شهرستان شدن این منطقه تاریخی، مستعد و آینده‌دار را جشن گرفتند چرا که ارتقا یافتن به «شهرستان» به معنای فراهم شدن موقعیتی است که سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه، هر چه بیشتر از پیش، بر شرایط و نیازمندی‌های واقعی و بومی این ناحیه متمرکز می‌گردد. باری؛ ششتمد امروز در آستانه راهی ایستاده است که با تدبیر فرزندان فرهیخته و دلسوز خود، زیرساخت‌های آبادنی و پیشرفت این ناحیه را در راستای اهداف توسعه و رفاه مردم شهرستان آماده نماید. ششتمد امروز، در حال کسب جایگاه اداری، اجرایی و سیاسی ارتباط متعامل، سازنده و مبتنی بر منافع جمعی با همسایگان خود است: بردسکن، کوهسرخ، میان‌جلگه و سبزوار.

بدیهی است که «ارتباط»؛ شاکله و اصل بنیاد توسعه است و «جاده» مهم‌ترین زیرساخت ارتباطی و زیربنای توسعه در همه بخش‌های گردشگری، تجارت، حمل و نقل، کشاورزی، صنعت و فرهنگ است. از دیدگاه موقعیت ارتباطی، موقعیت کنونی ششتمد، را چنین باید توصیف نمود: شهر ششتمد، مرکز شهرستان، در میانه ناحیه شمال غربی شهرستان واقع شده است. رشته ارتفاعات کوه‌میش، مهم‌ترین عارضه طبیعی است که ارتباطات شهر و شهرستان ششتمد را در جهت غرب را محدود می‌سازد. در جنوب شرقی نیز متفرعات کوه‌سرخ، ارتباط این شهرستان را با شهرستان کوهسرخ، محدود می‌نماید.

تنها جاده اصلی که در سطح شهرستان ششتمد استقرار یافته است جاده 87 است که از طریق شهر سبزوار، بجنورد در استان خراسان شمالی را به بردسکن، همسایه جنوبی شهرستان ششتمد، متصل می‌کند. این جاده از شهر ششتمد، فاصله قابل توجهی دارد و سایر جاده‌های مستقر در شهرستان نیز جاده‌های فرعی و محلی می‌باشند. تنها جاده مواصلاتی برخوردار از زیرساخت نسبی که مرکز شهرستان را به شبکه مواصلاتی منطقه‌ای و استانی متصل می‌نماید جاده‌ای است در جهت شمال که با طی حدود 32 کیلومتر به کنارگذر جنوبی شهر سبزوار می‌پیوندد.

در نگاهی کلی به وضعیت زیرساخت جاده‌ای شهرستان ششتمد می‌توان چنین برداشت نمود:

-- الف) جاده 87، تنها جاده اصلی است که از منطقه‌ای کم‌جمعیت در میانه شهرستان عبور می‌کند و در واقع؛ کارکرد اصلی آن، معبر مواصلاتی بجنورد و سبزوار به بردسکن و جنوب خراسان است و این، در حالی است بیشتر آبادی‌ها و سکونتگاه‌های شهرستان در دو جبهه غربی و شرقی شهرستان و با فاصله قابل توجه از جاده 87 مستقر هستند.

-- ب) هیچ جاده اصلی مستقیم و قابل اتکایی برای ارتباط اقتصادی و موثر آبادی‌ها و سکونتگاه‌های مستقر در دو جبهه غربی و شرقی شهرستان، ساماندهی نشده است. 

-- پ) شهر سبزوار، پیش از این، مرکز اداری و سیاسی این ناحیه نیز محسوب می‌شده؛ بنابراین زیرساخت‌های ارتباطی ناحیه ششتمد نیز در جهت تقویت ارتباطی سبزوار ایجاد گردیده و به همین خاطر؛ سازمان شبکه ارتباطی این ناحیه را در قالب چند خوشه جنوبی-شمالی‌ تقریبا مجزا می‌بینیم؛ هر خوشه در قاعده، شامل جاده‌های محلی روستایی است که همگی به یک جاده سامان‌یافته‌تر که به شهر سبزوار منتهی می‌رسد وصل می‌شوند. به عبارتی دیگر، توزیع جاده‌ای در وضعیت کنونی، جهت غالب شمالی-جنوبی (در جهت تقویت موقعیت مواصلاتی شهر سبزوار) دارد و این در حالی است که جهت مورد نیاز مبرم برای توسعه پایدار شهرستان ششتمد، غربی-شرقی (در جهت تقویت موقعیت مواصلاتی شهر ششتمد - شامکان؛ و در راستای انسجام ارتباطی کلیت شهرستان) است. توضیحات بیشتر در ادامه خواهد آمد.

اندازه بزرگتر نقشه

نقاط ثقل شهرستان ششتمد و دستاوردهای مترتب بر ارتباط پایدار آنها    

ناحیه ششتمد با ارتقا یافتن به شهرستان؛ علاوه بر به دست آوردن جایگاه سیاسی و اداری برای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری مبتنی بر شرایط و نیازهای بومی؛ فرصت بسیار ارزشمندی برای بازنگری در اهداف، جهت و رویکرد توسعه خود به دست آورده است. تغییر شرایطی که در پی ارتقای ششتمد به شهرستان ایجاد شده؛ خواه‌ناخواه، تحول در معادلات ارتباطی، اداری و توسعه منطقه را به نفع ششتمد و سایر نقاط و نواحی شهرستان ششتمد، ایجاب می‌نماید و «توسعه جاده‌ای» با نظر به تاثیرات عمیقی که در توسعه سایر بخش‌های مرتبط با زندگی اجتماعی و اقتصاد جمعیت 25000 نفری شهرستان دارد یکی از اولویت‌های ناگزیر ششتمد به نظر می‌رسد.

شهرستان ششتمد، همراه با پیشینه تاریخی و فرهنگی پربار که در کانونیت شهر ششتمد متجلی می‌گردد؛ دارای دو نقطه ثقل ارتباطی در غرب و شرق شهرستان می‌باشد. شهر «ششتمد»، مرکزیت شهرستان در غرب؛ و «شامکان»، مرکز بخش شامکان در شرق. این دو نقطه علاوه بر برخوردار بودن از زیرساخت‌های نسبی؛ از دیدگاه جایگاه اجتماعی و سیاسی نیز مورد وفاق اهالی شهرستان هستند. بنابراین اگر بخواهیم از همه پتانسیل‌های شهرستان برای شتاب دادن به توسعه آن بهره گیریم گزینه‌ای به جز ایجاد ارتباط و پیوند پایدار میان این دو مرکز ثقل نداریم؛ جاده‌ای که عرض شهرستان را پیموده و ششتمد و شامکان را مستقیماً به هم متصل نماید. اینک، به بررسی مسیر این جاده ‌فرضی (پیشنهادی) می‌پردازیم:

مسیر از ابتدای بولوار کوه‌میش شهر ششتمد (در جهت شمال و سپس شرق) آغاز می‌شود؛ از این نقطه تا کیلومتر 7.61 که به تا تقاطع جاده محلی علی‌آباد سیدرحیم،می‌رسد جاده آسفالته دوطرفه را داریم؛ از اینجا اراضی بایر در پیش روی است که باید مسیر را تمایلی ملایم به جهت جنوب شرق تا ابراهیم‌آباد ادامه داد مسیر در کیلومتر 11 بستر رودخانه‌ای فصلی و در کیلومتر 11.95 با جاده 78 در نقطه روستای ابراهیم‌آباد تقاطع می‌یابد؛ از ابراهیم‌آباد، جاده‌ای خاکی آغاز می‌شود و در کیلومتر 17.54 جاده خاکی محلی «چشمه اوش» از شمال با مسیر تقاطع می‌یابد؛ از اینجا زیرساخت جاده ضعیف‌تر شده و در کیلومتر 22.71 جاده خاکی دسترسی محلی به یحیی‌آباد از جهت شمال شرقی با مسیر تقاطع می‌یِابد؛ در ادامه مسیر اراضی کشاورزی است در کیلومتر 30.45 با یک رودخانه فصلی تقاطع می‌یابد؛ از این نقطه جاده خاکی آغاز می‌شود و در کیلومتر 37.7 بقایای روستای نوآباد در معرض دید قرار می‌گیرد؛ در کیلومتر 40.20 تقاطع جاده آسفالته دوطرفه «سنگرد- شامکان – بزرگراه 44» در دسترس است و شامکان در جاده آسفالته روبرو (در جهت شرق) در کیلومتر 41.5 در دسترس است.

کل «مسیر پیشنهادی جاده ششتمد – شامکان» در حدود 41.5 کیلومتر، شامل: 8.91 کیلومتر جاده دوطرفه آسفالته، 19.79 کیلومتر جاده خاکی و 12.8 کیلومتر اراضی کشاورزی و بایر است و در دو نقطه، با رودخانه فصلی تقاطع می‌یابد و همچنین دو جاده 87 و «بزرگراه 44-شامکان-سنگرد» را قطع نموده و البته به عنوان حلقه واصل این دو جاده، از اهمیتی ویژه برخوردار می‌شود.

اتصال مستقیم جاده‌ای دو مرکز ثقل ششتمد - شامکان؛ علاوه بر اینکه میان سکونتگاه‌های جبهه غربی و شرقی به مثابه دو بازوی توانمند توسعه شهرستان؛ پیوند و هماهنگی پایدار برقرار می‌نماید. مزایای دیگری نیز به همراه دارد:

-- الف) دسترسی سریع ششتمد (به عنوان مرکز سیاسی-اداری) به جبهه شرقی شهرستان؛ اعمال گسترده و پایدار حاکمیت، مدیریت و نظارت بر سرتاسر شهرستان را تسهیل می‌نماید.

-- ب) شبکه جاده‌های مواصلاتی دو نقطه ثقل «ششتمد» و «شامکان» که در حال حاضر، غالباً بر ارتباطات جزیره‌ای شمالی-جنوبی متکی هستند؛ در جهت شرقی-غربی به یکدیگر متصل شده و تقویت موقعیت مواصلاتی دو نقطه، تواناسازی شبکه مواصلاتی و ارتقای امکانات رفاهی و جذابیت سکونتگاهی شهرستان را در پی خواهد داشت.

-- پ) اتصال مستقیم و پایدار جبهه غربی و شرقی، فقط تسهیل در فعالیت‌های تجاری، گردشگری و اقتصادی نیست بلکه زیرساخت گسترش تعامل اجتماعی نواحی غربی و شرقی بوده و توسعه فرهنگ بومی و در نتیجه انسجام، وحدت و تقویت هویت فرهنگی شهرستان را زمینه‌سازی می‌کند.

نگرشی به پتانسیل نقش منطقه‌ای شهرستان ششتمد

جاده مواصلاتی ششتمد به شامکان؛ علاوه بر مزایای محلی، می‌تواند تاثیرات عمیقی بر تقویت موقعیت این شهرستان در تعاملات منطقه‌ای و استانی داشته باشد. در ادامه به تشریح زمینه‌ و دستاوردهای این رویکرد می‌پردازیم:

دسترسی کنونی مرکز شهرستان (شهر ششتمد؛ ابتدای بولوار کوه‌میش) به مرکز استان (مشهد؛ ابتدای بزرگراه غدیر) از طریق مسیری در حدود 254 کیلومتری است که از طریق شهر سبزوار و ادامه در بزرگراه 44 به سوی نیشابور و مشهد منتهی می‌شود.

دسترسی از طریق مسیر پیشنهادی یادشده در قسمت قبلی، مسیری با مسافت 224 کیلومتر خواهد بود که از ابتدای بولوار کوه‌میش شهر ششتمد آغاز شده و با در دسترس قرار دادن نقاط ابراهیم‌آباد، شامکان، فدیشه، عشق‌آباد، شهر نیشابور، قدمگاه، سرانجام به ابتدای بزرگراه غدیر مشهد می‌رسد و بدین ترتیب، ششتمد در مسیر مستقیم دسترسی به دومین کلانشهر کشور قرار می‌گیرد.

این مسیر، هرچند در شرایط کنونی: الف) در قطعه ابتدایی ششتمد-شامکان، تقریبا فاقد زیرساخت‌؛ ب) در قطعه شامکان-عشق‌آباد، نیازمند اصلاح مهندسی مسیر و تقویت زیرساخت است اما با کار کردن بر روی تجهیز زیرساختی مسیر، در اندازه یک جاده بین‌شهری، دستاوردهایی را ایجاد خواهد نمود که بسیار شایان توجه به نظر می‌رسد:

-- الف) گزینه‌های دسترسی ششتمد به مرکز سیاسی-اداری استان (مشهد)، به دو مسیر افزایش می‌یابد که با نظر به «ملاحظات آمایش سرزمینی»، ششتمد را در وضعیت آمایشی پایدارتری قرار خواهد داد.

-- ب) امکان دسترسی مستقیم و نزدیک مرکز شهرستان (شهر ششتمد) به «عشق‌آباد» (مرکز میانجلگه) و شهر «نیشابور»؛ توسعه تعاملات تجاری، فرهنگی و گردشگری ششتمد از سطح محلی کنونی به سطح منطقه‌ای را به همراه دارد. ارتباط مستقیم با قطب جمعیتی-اقتصادی-فرهنگی شهر نیشابور به ویژه از دیدگاه رونق دادن به بخش توانمند «گردشگری ششتمد» بسیار اهمیت دارد.

-- پ) ششتمد در همین مسیر و از طریق تقاطعی که با جاده‌ فدیشه-فیروزه می‌یابد، مرکز شهرستان فیروزه و بخش شمالی دشت نیشابور را در دسترس خواهد داشت.

-- ت)  این مسیر، به عنوان گزینه‌ای برای دسترسی بردسکن، خلیل‌آباد و شهرهای پیرامونی آنها (بویژه در استان یزد) به نیشابور و مشهد مطرح خواهد بود.

-- ث) «رقابت ژئوپلیتیک» دو شهر نیشابور و سبزوار، بر هیچ‌کس پوشیده نیست. شهرستان ششتمد که در حوزه میانی این دو شهر بزرگ غرب استان قرار گرفته است در صورت ایفای نقش تعاملی؛ از پتانسیل بسیار بالایی برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های ناشی از رقابت ژئوپلیتیک نیشابور و سبزوار، در راستای شتاب دادن به توسعه محلی و منطقه‌ای برخوردار خواهد بود.

ششتمد ارتقاءیافته از دیدگاه شبکه راه‌های مواصلاتی؛ شهرستانی خواهد بود که از مرحله «معبر مواصلاتی بجنورد و سبزوار به بردسکن» عبور نموده؛ و با تکیه بر ظرفیت‌های سرزمینی و زیرساخت‌‌سازی مواصلاتی‌اش؛ در مناسبات، معادلات و برنامه‌های توسعه منطقه غرب استان، اثر و نقش‌ شایان خود را ایفا خواهد نمود. شهرستان ششتمد؛ خاستگاه تاریخ‌نگار بزرگ بیهق؛ میراث‌دار تاریخ و فرهنگ حوزه بیهق جنوبی؛ برخوردار از جاذبه‌های گردشگری شایان توجه؛ که سال 1399 را با اقدامی بزرگ در راه رقم زدن جانانه تعیین سرنوشت توسعه منطقه مبتنی بر مصالح و منافع بومی آغاز نمود؛ اینک با استقرار تدریجی فرمانداری و سایر ادارات و نهادهای اجرایی، می‌رود تا علاوه بر شناسایی هویت تاریخی و فرهنگی خود در سطح استانی و کشوری؛ استعداهای سرزمینی و توان‌‌های سرمایه انسانی و اجتماعی‌اش را چنانکه شایسته این دیار پرافتخار است، بارور و شکوفا نماید.