نیشابور، پشتوانه و سرمایه فرهنگی ایران در مسیر جاده ابریشم

- دیباچه؛ در مسیر راه ابریشم:

راه ابریشم؛ هشت هزار کیلومتر، یعنی معادل یک چهارم محیط کره زمین، طول دارد که به سبب انتقال ابریشم از شرق جهان به غرب، به این نام شهرت یافته است. راه ابریشم، جاده‌ای است کهن از شرق آسیا تا کرانه دریای مدیترانه را در بوته پوشش خود قرار می‌دهد. راه باستانی ابریشم، از شهر لویانگ در جنوب رود هوانگ‌هو آغاز شده و با گذشتن از سیان، چانگ و توان هوانگ مرزهای چین را در پشت سر می‌گذاشت و از طریق اوزکند، فرغانه، سمرقند و بخارا و جیحون، مرو، سرخس می‌رسید. از سرخس تا نیشابور منازل رباط شرف، رباط ماهی، رباط چاهک، توس، نوغان، طرق، شریف‌آباد، الحمراء و دیزباد قرار داشت و آنگاه به شهر نیشابور (ابرشهر)، مرکز خراسان غربی، می‌رسید. دشت جوین، پل ابریشم، بسطام (شاهرود)، دامغان و خوار، منازل میان نیشابور تا ری بودند؛ این راه، پس از گذشتن از ساوه، مزدقان، همدان، گردنه اسدآباد، کنگاور، بیستون، فرمیس (کرمانشاه)، مازورستان، حلوان، قصر شیرین، جلولاء، دسکره‌الملک (دستگرد ساسانی) و نهروان، وارد بغداد می‌شد و در کرانه رود فرات ادامه می‌یافت و به حدیثه می‌رسید و سپس در ساحل دریای مدیترانه به شهر انطاکیه می‌انجامید که آخرین منزل راه زمینی ابریشم بود. 

- نیشابور و راه ابریشم:

راه ابریشم، در طول تاریخ باعث رونق شهرها به خصوص از لحاظ اقتصادی و شکل‌گیری نهادهای اقتصادی، امنیتی، رفاهی، مراکز جمعیتی، شهرها و کلان‎شهرهای آباد و توسعه‎یافته‎ای همچون «قزوین»، «نیشابور»، «تبریز»، «خوی» و رونق آن‌ها در مسیر خود شده است. این جاده، به ‌عنوان یک بستر تاریخی و تجاری، از دوران قبل از هخامنشیان وجود داشته است. ابزارهایی مربوط به هزاره‌های قبل‌ازمیلاد، در «نیشابور» و «دامغان» پیدا شده که از تبادل فرهنگی و تجاری در این راه، از هزاران سال قبل، حکایت می‌کند. این تبادلات، به ‌شکلی ادامه پیدا کرده که تبدیل به یک سازمان اداری و تجاری پیشرفته‌تر شده و مردم تیزهوش خطه و فلات ایران، از این راه به‌عنوان یک فرصت اقتصادی استفاده کرده و برای بهره‌برداری بهتر از راه ابریشم، دست به سازمان‌دهی زده و خدماتی را به مسافران ارائه نموده‌اند. این کارها در طول قرن‌ها باعث شده که این راه، موجب رونق گرفتن تجارت در ایران شود. نیشابور، که در کتاب‌های تاریخی با عنوان‌هایی همچون «خزانه مشرقین» و «تجارتخانه خاور و باختر» از این دیار، توصیف شده یکی از شهرهای مطرح و اصلی و نامدار ایران در این مسیر است. 

این کهن‌شهر خراسان، در مقام عمده‌ترین استقرارگاه در تاریخ منطقه شمال شرق ایران؛ در دوران پویایی جاده ابریشم، مرکزی برای تصمیم‌گیری‌های سیاسی، مبادلات اقتصادی و تمهیدات دفاعی بوده و این نقش برجسته، وامدار موقعیت جغرافیایی ممتاز نیشابور در دهانه مشرق‌زمین است. نگاهی به موقعیت جغرافیایی نیشابور و کیفیت عوارض طبیعی منطقه شمال شرق ایران، نشان­دهنده آن است که نیشابور در مسیر راهی قرار گرفته بود که بخش‌های مرکزی فلات ایران را با خوارزم و ماوراءالنهر، مرتبط می‌ساخت. این مسیر، هزاره‌ها پیش، به عنوان کوتاه‌ترین و آسان‌ترین مسیر برای مهاجرت‌های انسانی و مبادلات بازرگانی، مورد استفاده بوده است. به گونه­‌ای­ که نیشابور را در دوره پیش از تاریخ، در محل چهارراه ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب قرار می‌داد.

- پایگاه تعاملات بین‌المللی فرهنگی:

بنابراین، می‌توان گفت که موقعیت نیشابور بر سر راه ابریشم اتفاقی نبوده است؛ چرا که وجود شهر نیشابور در منطقه شمال شرق ایران و در کنار راهی که اصلی‌ترین معبر ورودی مهاجمان شمالی به شمار می‌رفت، پادگانی را در برابر دشمنان خارجی فراهم می‌ساخت که از یک سو، نقش پادگانی شهر نیشابور در دوره ساسانی بر امنیت و رونق راه بزرگ خراسان می‌افزود و از سوی دیگر، نیشابور از امکاناتی که راه ابریشم فراهم می‌آورد بهره می‌جست. به عبارت دیگر، مبادلات جاری در مسیر راه ابریشم اسباب توسعه شهر نیشابور را مهیا می‌ساخت. اساس توسعه نیشابور دوران اسلامی بر شالوده نیشابور پیش از اسلام نهاده شده بود و در دوره اسلامی، پایه‌های فرهنگی و تمدنی این شهر، با چنان گستره و ژرفا چشمگیری، رو به رشد نهاد که به مرکز سیاسی، اداری و اجتماعی خراسان بزرگ و پایتختی ایران دست یافت. شرح‌ها و توصیفاتی که در کتاب‌های معتبر تاریخی از بازارها، راسته‌ها، کوی‌ها، مدارس، نظامیه‌ها، مساجد، خانقاه‌ها، کاروانسراها و دیگر اماکن جمعی این شهر در دست می‌باشد گواه موقعیت افسانه‌ای این شهر در دروازه خاوران ایران به سوی مشرق‌زمین است.

تصویر: قطعه سفالی با نقش اژدها، بدست آمده در کاوش‌های باستانشناسی نیشابور

مربوط به دوره سلسله تانگ (پایان قرن هفتم و اوایل قرن هشتم میلادی)

کارشناسان حوزه تاریخ و فرهنگ ایران، موقعیت جغرافیایی- مواصلاتی نیشابور در جاده ابریشم و ارتباطات و تعاملات فرهنگی ناشی از آن را چنین توصیف نموده‌اند: «در جبهه جنوبی البرز، مناطقی مانند زنجان و منطقه قزوین تقریبا یک بستر همواری وجود دارد که به نیشابور می‌رسد. مانع جدی طبیعی سر راه وجود ندارد و شما می توانید در یک بستر مساعد و امن عبور و مرور کنید ... این کریدور چون یک کریدور جهانی است در زمان اشکانی که جاده ابریشم شرق و غرب را به هم وصل می کرد از شرق نیشابور، شاخه شاخه می‌شود و از غرب قزوین نیز شاخه شاخه می‌شود اما در فاصله بین قزوین و نیشابور فقط یک خط وجود دارد. بر همین اساس می‌بینیم که این کریدور در نقطه‌ای وحدت می‌یابد. این کریدوری است که عملا باعث می‌شود تمامی تماس‌های جهانی که در تاریخ و فرهنگ ما وجود دارد از طریق آن به وقوع بپیوندد. و برای تماس با جهان باید از طریق این کریدور وارد شویم ... بنا به یافته‌های باستانشناسی؛ در گذشته، فرهنگ‌های مختلفی در این شهر (نیشابور) و در کنار هم زندگی‌می کردند. چنانکه اگر در گذشته در یک صف نانوایی، افرادی از جاهای مختلف چون چین، هند و یکی اهل خود نیشابور بود اصلا تعجب‌آور نبود چرا که این امر در نیشابور عادی بود. چنانکه امروز در نیشابور قبر سعید ابن سلام مغربی که از بزرگان عرفان و از اهالی سیسیل بود، قرار دارد ... در همین شهر ما شواهد بودیسم و هندویسم پیدا کردیم که نشان از رفت و آمد هندی‌ها، چینی‌ها و عرب‌ها به این شهر دارد. یعنی نیشابور، هنگ‌کنگ ایران بود، نیویورک ایران بود و نقطه اتصال ایران به جهان. اما در نقاط دیگر برای اتصال با دیگر مکان‌ها باید سفر کرد و به دیدار جهان رفت اما اینجا کریدوری هست که جهان، به دیدار ما می‌آید.»

- نیشابور و جاده ابریشم نوین:

جاده ابریشم نوین با نام رسمی «یک کمربند اقتصاد، یک راه»؛ طرحی است بین‌المللی که در سال 2013م، توسط کشور چین مطرح گردید. این پروژه که از «راه باستانی ابریشم» الهام گرفته است؛ از دو بخش اصلی تشکیل شده است: 1) کمربند اقتصادی راه ابریشم و 2) راه ابریشم دریایی. هدف اعلام شده جاده ابریشم نوین، فایده رساندن به چهار میلیارد نفر از طریق گشایش مسیرهای جدید از چین تا اروپا با پنج کریدور اقتصادی (چین – مغولستان - آسیای میانه، چین – پاکستان، چین – میانمار – بنگلادش - هند و آسه آن - و به شرق یک مسیر دریایی به کره جنوبی و ژاپن) و سپس به خلیج فارس، خاورمیانه آفریقای شمالی و اروپاست. ایران در حمل ونقل کالا از چین به قفقاز و آسیای میانه، نقش توزیع‌کننده دارد؛ موضوعی که مهم است، اینکه ایران باید سعی کند در چیزهای دیگری با چین به واسطه این جاده، از یک سو رقابت و از سوی دیگر مشارکت کند.

کشورهای آسیای میانه (شامل کشورهای استقلال‌یافته از شوروی سابق) گرایشات زیادی به ایران به لحاظ فرهنگی، تاریخی و ... دارند. ایران باید با شناسایی سلایق و ارتقای محصولات خود، فراگیری زبان‌های این کشورها برای ارتباط بهتر با مردم این مناطق و ... را به لحاظ اقتصادی دریابد. در این راهکار می‌توان از چین خیلی چیزها یاد گرفت که توانسته در مدت نسبتا کوتاه بازارهای صادراتی بسیاری را پیدا کند. در ایران باید با محصولات طراز اول خود مانند فرش، قالی، صنایع دستی و سنتی خود و نیز انجام تحقیقات بازار، موقعیت ویژه‌ای برای خود به یاری این جاده ایجاد کند. جاده ابریشم نوین، در کنار شکوفایی اقتصادی باید راهی برای گفت و گوی فرهنگی برای ایران باشد. ایران می‌تواند براساس مطالعات و محاسبات صندوق بین‌الملی پول، تولیدات و صادرات غیرنفتی خود را تا دو برابر افزایش دهد. ایران نباید از کشورهای استقلال یافته از شوروی سابق غافل باشد. در این حوزه و با توجه به مرز مشترک ایران با آنها، با دنیای عرب در این حوزه رقابتی ندارد. تاریخ مشترک، ریشه‌های فرهنگی و ... امکان ارتباط ایران را با آنها افزایش می‌دهد.

شهر نیشابور، با داشتن پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی که از شهرهای شناخته شده جاده ابریشم در سطح جهانی می‌باشد و به عنوان گرانیگاه فرهنگی خراسان و یکی از فرهنگ‌شهرهای ایران، پیشینه ارتباطات و مشترکات فرهنگی و تاریخی گسترده و عمیقی با کشورهای مسیر جاده ابریشم بوِیژه کشور چین و همچنین کشورهای آسیای میانه دارد و می‌تواند به عنوان یکی از تکیه‌گاه‌های دیپلماسی فرهنگی ایران در طرح جاده ابریشم نوین و همچنین گسترش مراودات با کشورهای آسیای میانه، مورد توجه قرار گرفته و پتانسیل‌های آن، فعال‌سازی گردد. نام نیشابور و پیشینه مشترکات تاریخی-فرهنگی بین‌المللی این شهر، برند جهانی و زیرساخت فرهنگی با بُرد و پتانسیل بین‌المللی است که یاریگر نقش‌آفرینی تاثیرگذار ایران در این منطقه وسیع می‌باشد.  

منابع:

- «ایران و راه ابریشم»، وبگاه بخش فارسی رادیوی بین‌المللی چین (CRI).

- «راه ابریشم، نمود تیزهوشی ایرانیان»، وبگاه خبرگزاری میراث آریا.

- «تاثیرات متقابل نیشابور و جاده ابریشم در دوره ساسانی»، وبگاه مجله مطالعات باستانشناسی دانشگاه تهران.

- «نیشابور و پایگاه علمی آن از منظر یاقوت حموی»، وبگاه ویکی‌نبشته.

- «وقتی مسیر توسعه شهرهای ایران در جاده ابریشم ناهموار است!»، وبگاه تیتر شهر.

- «نیشابور، نقطه اتصال جهانی»، وب‌نوشت ابرشهر دانشنامه نیشابور.

- «طرح یک کمربند، یک راه؛ از رویا تا واقعیت»، وبگاه روزنامه افغانستان ما.

- «مزیت‌های جاده ابریشم جدید برای ایران»، وبگاه خبرگزاری صدا و سیما.