ابوعلی دقاق نیشابوری؛ سررشته پیوند نیشابور و عشق‌آباد پایتخت کشور ترکمنستان

ابوعلی، حسن بن علی/ محمد نیشابوری، (درگذشته به ۴۰۵ یا ۴۱۲ ق)، عالم، عارف، مفسر، واعظ و شاعر. در نیشابور به دنیا آمد و همان جا نشو و نما یافت. از اکابر عرفا و جامع اصول شریعت و فنون طریقت به شمار میرفت. در بیان احادیث و اخبار دستى توانا داشت و در تفسیر و تاویل آیات بصیر و بینا بود. از کثرت شوق و ذوق و درد و گریه که داشته او را «شیخ نوحه‏‌گر» می‌گفتند. کلمات معروفى نیز از وى به یادگار مانده است. گفته‌اند خواجه عبداللَّه انصارى، «مناجات» مشهور خود را از کلمات این عارف ربانى اقتباس نموده است. ابوالقاسم عبدالکریم قشیرى، داماد و شاگرد وى بود. از آثار وى: «تاویل بعضى از آیات قرآنیه»؛ «خلافت»؛ «زهد»؛ «مواعظ»، که بر سیصد و شصت مجلس مشتمل مى‏باشد؛ «کتاب الضحایا». بر اساس برخی منابع، ابوعلی دقاق، در نیشابور وفات یافت و او را در مدسه‏ خود در سمت قبله کهن‌دژ، دفن کردند. اما برخی نیز نشان آرامگاه ابوعلی دقاق را در محلی در ۲۰ کیلومتری حومه عشق‌آباد (پایتخت کشور ترکمنستان) در نزدیکی قلعه نسای کهن، در دامنه کوه «کوپه‌داغ» می‌دانند. در این محل، زیارتگاهی است که بین ترکمن‌ها به «شیخ الو بابا» و یا «شیخ الو» شهرت دارد و بر این باورند که آرامگاه «شیخ ابوعلی دقاق» -عارف بزرگ قرن چهارم هجری- است. البته از برخی اقول نیز چنین بر می‌آید که صاحب این آرامگاه، «شیخ علی دقاق نسائی» است و دقاق نسائی از اسباط (دخترزادگان) شیخ ابوعلی دقاق نیشابوری است. به هر روی، چه این آرامگاه مربوط به ابوعلی دقاق نیشابوری باشد و چه مربوط به علی دقاق نسایی –یکی از نوادگان دقاق نیشابوری-، شخصیت معنوی این عارف بزرگ و جایگاه ویژه وی و خاندانش در حوزه عرفانی خراسان، می‌تواند به عنوان یکی از پیوندهای تاریخی و فرهنگی مشترک، در راستای گسترش زمینه‌های همکاری‌های دو شهر نیشابور و عشق‌آباد، مطرح باشد.  افزون بر این، منطقه باستانی نسا، که امروز در حومی جنوب شرقی شهر عشق‌آباد قرار گرفته، در دوره‌هایی از تاریخ، در حوزه خراسان غربی (ایالت باستانی ابرشهر و یا ربع نیشابور) بوده و مراودات فرهنگی، اجتماعی و تجاری بسیاری میان این مناطق وجود داشته است. این پیشینه‌ تاریخی و پیوندهای فرهنگی مشترک، عاملی موثر در همگرایی و همکاری بیشتر میان دو شهر نیشابور و عشق‌آباد به شمار می‌آید که می‌تواند در حوزه‌های زیر گسترش یابد:

- کارهای پژوهشی مشترک میان دانشگاه‌های نیشابور و عشق‌آباد در حوزه بازشناسی هویت و پیوندهای تاریخی و فرهنگی منطقه.
- برگزاری گردهم‌آیی‌ها، نشست‌ها و بزرگداشت‌ها در زمینه شخصیت‌های علمی و فرهنگی مانند ابوعلی دقاق که پیوندهایی میان دو منطقه برقرار می‌نمایند.

- پیمان خواهرخواندگی میان دو شهر عشق‌آباد و نیشابور و تعریف همکاری در زمینه سایر مسائل مورد توجه و تفاهم در دو منطقه.
- رایزنی و تعامل بیشتر در زمینه توسعه صادرات فرآورده‌های فنی، صنعتی و کشاورزی که موجب تقویت توانمندی‌های هر دو منطقه در زمینه‌های یادشده می‌گردد.

آنچه در این زمینه، حائز توجه می‌باشد این است که نیشابور، در طول تاریخ خود، یک شهر فرامنطقه‌ای بوده است و ارتباطات گسترده‌ای، در زمینه‌های مختلف، با سایر مناطق دور نزدیک داشته. بنابراین، «ارتباط» یکی از مولفه‌های ذاتی حوزه تمدن نیشابور است و همین مولفه، می‌تواند به عنوان یکی از عناصر اساسی برنامه‌های توسعه و شکوفایی نیشابور امروز نیز مطرح باشد

.

اینک به معرفی زیارتگاه و شخصیت ابوعلی دقاق، به نقل از «خبرگزاری فارس» می‌پردازیم: آرامگاه و مزار «ابوعلی دقاق» از صوفیان و عارفان خراسان‌زمین در روستای موسوم به «باقر» واقع در غرب قلعه نسای کهن کشور ترکمنستان است که اکنون به یکی از مهم‌ترین مکان‌های مقدس و زیارتگاهی مسلمانان ترکمنستان، تبدیل شده است. مجتمع آرامگاه شیخ دقاق، در مساحت بیش از ۲۰ هکتار زمین است که علاوه بر ساختمان، آرامگاهی زیبا و هشت‌ضلعی در میان این بنا قرار دارد. همچنین در این محل، یک مسجد بزرگ سنتی، وضوخانه‏‌های مجهز، محل پخت و پز، محل کشتارگاه، انبار، فضای سبز و بیش از شش هکتار زمین باغ و غیره است. مردم مسلمان ترکمنستان، به شیخ دقاق که بین مردم «شیخ الو بابا» مشهور است، ارادت و احترام خاصی قائل هستند و روزی نیست که این محل بدون زائر از سراسر ترکمنستان باشد. در داخل آرامگاه شیخ دقاق، قبر بزرگ آن حضرت، به طول حدود پنج متر و عرض بیش از یک متر وجود دارد که با فرش دست‌باف مفروش گشته است. زائران محلی، هر چند که اطلاعات زیاد و کافی از ابوعلی دقاق ندارند اما به مقبره شیخ دقاق به حدی دل بسته‏‌اند که آن حضرت را واسط برای طلب حاجات دنیوی و معنوی خود، قرار می‏‌دهند و وجود ماکت‌های فراوان گهواره نوزادان که در اطراف این مقبره قرار دارد، حکایت از آن داشته که مردمی که طلب نوزاد دارند با حضور در این مکان از خداوند طلب بچه می‌کنند. در محوطه آرامگاه شیخ ابوعلی دقاق، مسجد بزرگ و سنتی وجود دارد که آن نیز مسجد شیخ ابوعلی دقاق نامیده شده ‏است. مسجد شیخ ابوعلی دقاق مرکز مهم برگزاری آئین‌های مذهبی به ویژه شیعیان است و علاوه بر نماز جمعه، مراسم‌های مختلف دینی و مذهبی در این محل با حضور نمازگزاران محلی و حومه روستای باقر برگزار می‌شود. در روزهای ماه محرم، آیین‏‌های باشکوه عزاداری حضرت امام حسین (ع) را به ویژه روز عاشورا، سوم، هفتم و ... را با حضور پرشور مردم برگزار می‌گردد.

«جما آتایوف» محقق، شرق‌شناس و روزنامه‌نگار سرشناس ترکمنستان، ابوعلی دقاق را شیخ بزرگ خراسان، عارف تجلی، انسان تجمل، صاحب تکریم و پرچم‌دار اهل تصوف می‌نامد و با استناد به منابع مختلف تاریخی و دینی به ویژه «اسرارالتوحید» (نویسنده: ابوسعید ابوالخیر)، «تذکر اولیا» (نویسنده: عطار، فریدالدین محمد نیشابوری)، «نفحات الانس» (نویسنده: نورالدین عبدالرحمن جامی)، «طبقات الصوفیه» (نویسنده: خواجه عبدالله انصاری)، منابع معتبر تاریخی دال بر آن هستند که حضرت شیخ ابو علی دقاق، در سرزمین نسا و مرو قدیم ترکمنستان اقامت کرده و در دوران خود، از پیر و شیخ بزرگ وقت بوده است و بین مردم مسلمان این منطقه احترام خاصی نسبت به آن حضرت قائل بوده‌اند که آن میراث، امروز نیز نزد مردم مسلمان ترکمنستان باقی مانده است.

در کنار آرامگاه شیخ ابوعلی دقاق، گورستان وسیعی وجود دارد که گورستان «‌براکوه» نامیده می‏شود. این گورستان، یکی ازگورستان‌های مهم شهر نسا در سده چهارم هـجری/دهم میلادی و بعد از آن بوده، که «شیخ ابوعلی دقاق» (متوّفی۴۰۵.هـ/۱۰۱۴.م) آن را به همراه خانقاهی به نام «سراوی» در دامن کوه جنوبی شهر بنا کرده ‏است.

آتایوف، که محققی برجسته در مورد بزرگان اهل تصوف خراسان است و در این باره، کتاب‌های مختلف و مقالاتی را به زبان ترکمنی، روسی و فارسی منتشر کرده است، می‌گوید: در گورستان براکوه، که پهلوی خانقاه نیز است، تربت چهارصد پیر است که کبار مشایخ و مشاهیر اولیاء بوده‌اند و بدین سبب، صوفیان، نسا را شام کوچک گفته‌اند، یعنی چندان که به شام، تربت اَنبیاست، صلوات الله ...، به نسا تربت اولیاءست ... و خاک نسا خاکی سخت عزیز و بزرگوار و پیوسته به وجود مشایخ کبار و اصحاب کرامات و ارباب مقامات آراسته است.

این دانشمند ایران‎شناس که هم اکنون در یک نشریه دولتی ترکمنستان فعالیت می‌کند می‌گوید: «شیخ ابوعلی دقاق» عالم، عارف، مفسر، واعظ و شاعر و از اکابر عرفا و جامع اصول شریعت و فنون طریقت به شمار می‌رفت. شیخ دقاق، در بیان احادیث و اخبار دستى توانا داشت و در تفسیر و تاویل آیات بصیر و بینا بود و مدت زیادی را نیز در مرو قدیم واقع در استان ماری در جنوب ترکمنستان نیز سپری کرده ‏است. از کثرت شوق و ذوق و درد و گریه که داشته او را «شیخ نوحه‏‌گر» مى‏‌گفتند و کلمات معروفى نیز از وى به یادگار مانده است و گویند خواجه عبداللَّه انصارى، «مناجات» مشهور خود را از کلمات این عارف ربانى اقتباس نموده ‏است. آتایوف که تسلط کامل به زبان فارسی نیز دارد و مولف کتاب «هفت پیر خراسان»، کتاب «ابوسعید ابوالخیر» است در پایان سخنان خود با اشاره به وجود اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی، سنتی و مذهبی بین ملت بزرگ ایران و ترکمنستان تاکید کرد: تحقیقات در باره زندگی و خلاقیت حضرت شیخ دقاق ضروری است و ما امیدواریم که با همکاری مشترک محققان و دانشمندان ایرانی و محلی کشفیات جدید در مورد آن حضرت پیدا کرده و آنها را به رشته تحریر درآوریم و به مردم دو کشور و زائران عزیز آرامگاه شیخ دقاق ارائه دهیم. وی افزود: دین اسلام، پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع)، امامان و بزرگان دین مبین اسلام، همچون ماه و ستاره‏‌های درخشان آسمان هستند که متعلق به تمام بشریت‏ است و ما بایستی بتوانیم با تکیه بر چنین اشتراکات عظیمی بیش از پیش پیوندهای عمیقی بین خود برقرار کنیم.

فرزند نیشابورم و در سینه‌ام

هــزاران خراسان نهفتـه است

«یارخراسانی»