مجموعه‌ مقالات احیای هویت تاریخی - فرهنگی و توسعه منطقه جوین بزرگ ( جغتای - جوین - خوشاب)

ابوعبدالله حاکم نیشابوری (321 - 405ق) تاریخ‌نگار و محدث سرشناس سده چهارم هجری،  کتابی مشهور در تاریخ نیشابور دارد. حاکم در بخشی از کتاب «تاریخ نیشابور» به ولایت‌های ربع نیشابور  پرداخته است. ربع نیشابور، بخش غربی خراسان بزرگ و یکی از چهار بخش خراسان است که عبارتند از ربع بلخ (خراسان شرقی)، ربع مرو (خراسان شمالی)، ربع نیشابور (خراسان غربی)، ربع هرات (خراسان جنوبی). حوزه جغرافیای تاریخی ربع نیشابور، با نظر به منابع مختلف تاریخی و جغرافیایی قدیم؛ استان‌های خراسان کنونی ایران و پاره‌ای از سرزمین‌های پیرامونی آن در کشورها و استان‌های همسایه را در بر می‌گیرد.

حاکم در بخش ولایت‌های کتاب «تاریخ نیشابور» از دوازده ولایت خراسان غربی (بیهق؛ جوین؛ اسفراین؛ خبوشان؛ ارغیان؛ پُشت؛ رخ؛ زوزن؛ خواف؛ ازقند؛ جام و باخرز؛ جاجرم) در زمان خود سخن می‌گوید و البته توصیفی زیبا درباره ولایت پرافتخار و تاریخی جوین دارد که به این شرح است: 

اندیشه‌ای در ایجاد منطقه آمایشی گویان بزرگ (جغتای، جوین و خوشاب)

ویکتور هوگو: «الماس» را جز در قعر زمین، و «حقیقت» را جز در ژرفای «اندیشه» نتوان یافت.

گویان و حاکم‌نشینان آن

«گویان» نام قدیم و اصیل جوین است. یاقوت حموی در کتاب «معجم‌ البلدان» نوشته است: «جوین: تسمی‌ها اهل خراسان گویان، فعربت فقیل جوین»: اهالی خراسان، جوین را گویان می‌گویند و کلمه گویان، معرب گردیده و به صورت جوین درآمده است. گویان در تطبیق با جغرافیای امروز، منطقه‌ای است که از غرب به شرق، شهرستان‌های جغتای، جوین و بخش بزرگی از خوشاب را شامل می‌شود و مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که قلمرو گویان در جهت شمال شرقی به سوی جاجرم و در غرب، فرومد را نیز در بر می‌گرفته و چنانکه حمدالله مستوفی (قرن هشتم) در «نزهة القلوب» نوشته است در این زمان، فرومد حاکم‌نشین گویان بوده است. بر اساس پژوهش منصور جغتایی، حاکم‌نشینان یا مراکز اداری منطقه گویان به ترتیب زمانی عبارتند: «آزادوار» تا اواخر قرن هفتم هجری؛ «فریومد» تا اواخر قرن یازدهم؛ «آق‌قلعه» تا نیمه قرن سیزدهم؛ «جغتای» تا دوران تقسیمات جدید کشوری (تجزیه گویان بزرگ به دو بخش جوین و جغتای)؛ در دوران معاصر، دو شهر تاریخی نقاب و جغتای، مراکز اداری این منطقه‌اند.

گویان و دو گذرگاه گسترده باستانی آن

به هر روی؛ «ولایت گویان» یا «منطقه جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی» مشخصات جغرافیایی متمایز دارد و از نگاه جغرافیای طبیعی؛ در شمال به واسطه رشته‌‌کوه هزارده جوین از دشت اسفرین، در جنوب به واسطه رشته‌کوه‌های جغتای از دشت سبزوار یا ناحیه بیهق قدیم جداست. در شرق، از طریق گذرگاهی وسیع که روستای «رباط جز» (از توابع شهرستان خوشاب کنونی) در دهانه آن واقع شده با دشت نیشابور، ارتباطی پایدار می‌یابد و در غرب نیز به واسطه گذرگاه گسترده دیگری که روستای «دوبرجه» (در 5 کیلمتری غرب امیرآباد) جاجرم در دهانه آن جای گرفته با حوزه جنوبی دشت جاجرم و سپس دشت بسطام در غرب ارتباط می‌یابد. شایان توجه اینکه در نام هر دو نقطه (رباط جز و دو برجه) پیوند معنایی با دنیای تجارت و امنیت قدیم (رباط: کاروانسرا / دوبرجه : قلعه دارای دو برج) برقرار است که اینجا شاخه کاروانی و تجاری شاهراه خراسان و جاده ابریشم بوده است.  

پل ابریشم: کانون مواصلاتی سه استان (از جوین و جغتای و جاجرم خراسان تا میامی سمنان)

- گویان، کویان یا جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی

ابوعبدالله حاکم نیشابوری (405-321 هجری) در کتاب «تاریخ نیشابور»، جوین بزرگ را چنین توصیف کرده است: «منشاء اولیاء و علماء، قری و قنوات در عمارات به حدّ غایات یه یکدیگر قریب، چنانچ همه را به مثابه یک ربع مسکون مملکت توان گفت ...» بله، سرزمینی که خاستگاه عارفان و دانشمندان است و روستاها و کاریزهای آن چنان به هم نزدیکند که این سرزمین را به شایستگی باید منطقه مسکونی یک کشور (در مقابل مناطق غیر سکونتگاهی آن از قبیل کویرها و بیابان‌ها و ...) خواند. چنین سرزمینی آباد و پرجمعیت، باید بستر امن جاده‌ها و توقفگاهی دائمی برای مسافران و بازرگانان باشد. تاریخ نیز به جز این، گواهی نمی‌دهد.

یاقوت حموی (قرن 6 هجری) در کتاب «معجم‌البدان» نوشته است: «کوره‌ای (= منطقه‌ای) بزرگ و زیباست که بر سر کاروان‌ها از بسطام تا نیشابور قرار دارد؛ اهالی خراسان آن را کویان گویند که معرب آن جوین باشد.» شمس‌الدین محمد مقدسی (قرن 4 هجری) در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، ضمن توصیف جوین بزرگ، به راه مهم دیگری در این سرزمین اشاره می‌کند: «گویان (جوین) سرزمینی پهناور و پرحاصل است، میوه و غلّه بسیار و پوشاک از آن صادر می‌کنند. راهی به گرگان دارد. مردمش اهل حدیث و ادب‌دوستند. نام شهر ایشان آزادوار است؛ آباد و پرجمعیت و حاصل‌خیز است.» پس جوین بزرگ، با سه شهر مهم شمال شرق ایران قدیم ارتباط جاده‌ای پایدار داشته است: «نیشابور» در شرق، «گرگان» در شمال غرب و «بسطام: در غرب. بسطام در 5 کیلومتری شمال شهر شاهرود امروزی قرار دارد.

دستاوردهای احیای «جاده ابریشم خراسان» با تاکید بر ارتقای موقعیت مواصلاتی شهرستان جغتای

«اگر می‌خواهید پیشرفت کنید ابتدا راه بسازید!»

- جوین بزرگ؛ نبض تپنده شاهراه خراسان و جاده جهانی ابریشم

عبارت بالا یک ظرب‌المثل چینی است. همانا کهن‌ترین متاعی که «چین» را در عرصه جهانی زبانزد نموده، «ابریشم» است. کالایی شهره اقطار جهان متمدن که برای فرا چنگ آوردن آن، بازرگانانی از یونان و روم و مدیترانه و بین‌النهرین و پارس و مصر، سر و جان به جاده می‌سپرده و کاروان‌های کوچک و بزرگ را به خواستاری متاع شهره جهانیان، در مسیر شرق دور رهسپار می‌کردند. بدین روی؛ در آن سوی سده‌ها و هزاره‌ها، کهن‌ترین مسیر «تجارت جهانی» پای گرفت که ابریشم، فقط یکی از کالاها و مبادلات آن بود. این جاده جهانی از لویانگ و سی‌آن (شی‌آن) در شرق چین آغاز می‌شد تا به سواحل مدیترانه می‌رسید و آن‌گاه، تجارت، در دل دریاها جریان می‌یافت.

در این گذرگاه جهانی؛ خراسان و ایران، پلی است که شرق و غرب جهان را به هم پیوند می‌دهد و ماجرای ما از اینجا آغاز می‌شود. اینجا جایی است که در آن، جاده، اقتصاد، فرهنگ، تجارت، گردشگری و ... دست در دست هم داده و موهبتی به نام «رفاه اجتماعی»، «شکوفایی فرهنگ و اقتصاد» و «تعالی جامعه» را به ارمغان می‌آورند. آنانکه تاریخ می‌شناسند؛ می‌دانند که شکوفایی اجتماعی و فرهنگی بدون پشتوانه اقتصادی، چیزی بس محال و چه‌بسا ناشدنی است. پس براستی «اگر می‌خواهید پیشرفت کنید ابتدا راه بسازید.»

بله ماجرای ما سرگذشت و سرنوشت یک راه است؛ جاده‌ای تجاری (یا به تعبیر قدیم: کاروانی) که روزگاری نه چندان دور، خراسان را به یکی از کانون‌های تکاپوی اقتصاد، فرهنگ و تجارت جهانی تبدیل نموده بود و آن جاده را «شاهراه خراسان» نامیده‌اند که خود بخشی است از «جاده جهانی ابریشم».

«شاهراه خراسان، مهم‌ترین راه مواصلاتی ایران، از سده دوم تا حمله مغول بوده است که خراسان، ماوراءالنهر و ترکستان را به غرب ایران و بین‌النهرین متصل می‌کرد. این شاهراه، شاخه‌های فرعی متعددی داشت که یکی از آنها (حدفاصل نیشابور - بسطام) از ولایت جوین می‌گذشت. این مسیر در مقایسه با مسیر موازی آن (نیشابور – سبزوار - بسطام) بیشتر مورد اقبال کاروان‌ها بود.» و در واقع، نبض تجارت و تبادلات فرهنگی و اجتماعی خراسان در جاده جوین می‌تپید. برای آگاهی بیشتر، بر روی اینجا کلیک نمایید. 

گردشگری؛ راهبرد توسعه نیشابور

«نیشابور، جز از طریق صنعت گردشگری به توسعه نخواهد رسید»

نوشته: ‎دکتر مهدی ادیبان، پژوهشگر مرکز پژوهشهای مجلس و کارشناس صنعت گردشگری

منتشرشده در پایگاه خبری شفقنا

‎

اشتغال و کارآفرینی بزرگترین چالش کشور است. جوامع محلی مانند نیشابور، بیش از نقاط مرکزی در معرض آسیب‎های بیکاری قرار دارند. ‎بحران بزرگ خشکسالی و کم‌آبی به این چالش، دامن زده است و اقتصادهای ضعیفی که به کشاورزی‎های پراکنده وابسته بود، در سال‌های اخیر از بین رفته است.

‎صنعت در نیشابور نیز مورد کم‎توجهی بوده است. صنایع در نیشابور، فاقد زیرساخت‌های لازم هستند. برای مثال این شهر، کم‌ترین میزان آب پشت سد را در سراسر کشور به نسبت جمعیت ساکن دارد. مجموع آب در سد بار، حدود ۱۲ میلیون متر مکعب است. علاوه بر این، جدا شدن جاده تهران به مشهد که از مسیر شهر فیروزه عبور می‌‎کرد در دهه هفتاد، به مسیر کویر، بیش از یکصد روستا را در حاشیه قرار داد و «دسترسی به راه را که بزرگترین و زیربنایی‌ترین عامل توسعه است» از جمعیت بزرگ این منطقه، گرفته شد.