دستاوردهای احیای «جاده ابریشم خراسان» با تاکید بر ارتقای موقعیت مواصلاتی شهرستان جغتای

«اگر می‌خواهید پیشرفت کنید ابتدا راه بسازید!»

- جوین بزرگ؛ نبض تپنده شاهراه خراسان و جاده جهانی ابریشم

عبارت بالا یک ظرب‌المثل چینی است. همانا کهن‌ترین متاعی که «چین» را در عرصه جهانی زبانزد نموده، «ابریشم» است. کالایی شهره اقطار جهان متمدن که برای فرا چنگ آوردن آن، بازرگانانی از یونان و روم و مدیترانه و بین‌النهرین و پارس و مصر، سر و جان به جاده می‌سپرده و کاروان‌های کوچک و بزرگ را به خواستاری متاع شهره جهانیان، در مسیر شرق دور رهسپار می‌کردند. بدین روی؛ در آن سوی سده‌ها و هزاره‌ها، کهن‌ترین مسیر «تجارت جهانی» پای گرفت که ابریشم، فقط یکی از کالاها و مبادلات آن بود. این جاده جهانی از لویانگ و سی‌آن (شی‌آن) در شرق چین آغاز می‌شد تا به سواحل مدیترانه می‌رسید و آن‌گاه، تجارت، در دل دریاها جریان می‌یافت.

در این گذرگاه جهانی؛ خراسان و ایران، پلی است که شرق و غرب جهان را به هم پیوند می‌دهد و ماجرای ما از اینجا آغاز می‌شود. اینجا جایی است که در آن، جاده، اقتصاد، فرهنگ، تجارت، گردشگری و ... دست در دست هم داده و موهبتی به نام «رفاه اجتماعی»، «شکوفایی فرهنگ و اقتصاد» و «تعالی جامعه» را به ارمغان می‌آورند. آنانکه تاریخ می‌شناسند؛ می‌دانند که شکوفایی اجتماعی و فرهنگی بدون پشتوانه اقتصادی، چیزی بس محال و چه‌بسا ناشدنی است. پس براستی «اگر می‌خواهید پیشرفت کنید ابتدا راه بسازید.»

بله ماجرای ما سرگذشت و سرنوشت یک راه است؛ جاده‌ای تجاری (یا به تعبیر قدیم: کاروانی) که روزگاری نه چندان دور، خراسان را به یکی از کانون‌های تکاپوی اقتصاد، فرهنگ و تجارت جهانی تبدیل نموده بود و آن جاده را «شاهراه خراسان» نامیده‌اند که خود بخشی است از «جاده جهانی ابریشم».

«شاهراه خراسان، مهم‌ترین راه مواصلاتی ایران، از سده دوم تا حمله مغول بوده است که خراسان، ماوراءالنهر و ترکستان را به غرب ایران و بین‌النهرین متصل می‌کرد. این شاهراه، شاخه‌های فرعی متعددی داشت که یکی از آنها (حدفاصل نیشابور - بسطام) از ولایت جوین می‌گذشت. این مسیر در مقایسه با مسیر موازی آن (نیشابور – سبزوار - بسطام) بیشتر مورد اقبال کاروان‌ها بود.» و در واقع، نبض تجارت و تبادلات فرهنگی و اجتماعی خراسان در جاده جوین می‌تپید. برای آگاهی بیشتر، بر روی اینجا کلیک نمایید. 

 

 

- 60 کیلومتر تا احیای جاده ابریشم خراسان

دکتر ایرج افشار سیستانی، ایران‌شناس و پژوهشگر برجسته جغرافیای تاریخی ایران، درباره بخش خراسانی جاده ابریشم می‌نویسد: «کاروان‌ها، پس از گذشتن از فرغانه و بخارا به مرو می‌رسیدند و سپس وارد فلات ایران می‌شدند و پس از گذشتن از سرخس، رباط شرف، رباط ماهی، رباط چاهک، توس، نوغان، طرق، شریف‌آباد و دیزباد، به نیشابور می‌رسیدند. آن‌ها پس از گذشتن از نیشابور و شهرهای کاروانی ارزشمندی چون جوین، شاهرود (در 5 کیلومتر جنوب بسطام)، صددروازه (هکاتوم پیلوس: پایتخت اشکانیان نزدیک دامغان امروزی)، خوار و آفریدن (آپرین امروزی)، به ری (در جنوب و شامل منطقه 20 شهر تهران امروز)، قزوین، همدان و کرمانشاه می‌رسیدند و سپس از حوزه فلات ایران گذشته، از تیسفون به پالمیر و سرانجام به انطاکیه ترکیه در کرانه دریای مدیترانه وارد می‌شدند.» (آگاهی بیشتر در «خراسان بزرگ و نقش آن در گسترش و شکوفایی جاده ابریشم»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، بهار 1390، صفحه6)

در مسیر شاخه اصلی یا کاروانی جاده ابریشم خراسان (جاده سرتاسری جوین)، منازل نیشابور تا ری عبارتند از: «دشت جوین»، «پل ابریشم» (ناحیه‌ای که روستای چاه‌فرش جنوب شهرستان جاجرم در آن قرار دارد)، «بسطام» (شاهرود)، «دامغان» و «خوار». (نگاه کنید: جاده ابریشم) به عبارتی؛ مسیر راه‌آهن خراسان به تهران امروزین، تقریبا بر همان مسیر شاهراه خراسان و شاخه اصلی جاده ابریشم استقرار یافته؛ که در مسیر خود از شهرستان‌های «نیشابور»، «فیروزه»، «خوشاب»، «جوین»، «جغتای»، «جاجرم» و «میامی» عبور می‌کند.

مسافت این مسیر؛ از شهر نیشابور در خراسان رضوی تا شهر میامی در استان سمنان؛ کمتر از 320 کیلومتر است. زیرساخت جاده‌ای این مسیر از نیشابور تا غرب شفیع‌آباد جغتای و شرق امیرآباد جاجرم (تقریباً به موازات خط راه‌آهن، با لحاظ برخی انحناها) به صورت جاده دوخطه آسفالته استقرار یافته است و اگر از جاده خاکی پشتیبانی کناره خط سرتاسری راه‌آهن صرف‌نظر کنیم، تنها بخش این مسیر که فاقد زیرساخت‌ جاده‌ای است از نقطه امیرآباد جاجرم تا بکران میامی به طول کمتر از 60 کیلومتر می‌باشد. و این 60 کیلومتر، تنها فاصله هفت شهرستان یادشده تا احیای شاهراه تاریخی خراسان و شاخه اصلی جاده ابریشم است. 

- پروژه جاده‌ای پل ابریشم

باید خاطرنشان نمود که ماجرای این جاده کهن با همه فواید گردشگری، تجاری، اقتصادی و فرهنگی تحول‌آفرین خود برای شهرستان‌های نیشابور، سرولایت، فیروزه، خوشاب، بام و صفی‌آباد، جوین، اسفراین، جغتای، جاجرم و میامی و شهرستان‌های پیرامونی آن‌ها در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی، گلستان و سمنان فقط به اینجا ختم نمی‌شود. هر چند همین هم، برای تحول بنیادین منطقه دستاوردی بسیار بزرگ است اما باید اذعان داشت که احیای «جاده ابریشم خراسان» یا «جاده سرتاسری جوین بزرگ»، در جای‌جای شهرستان‌های مسیر آن، تحولات سازنده دیگری را به همراه دارد که در اینجا، ارتقای موقعیت مواصلاتی جغتای را در گذرگاه احیای «جاده ابریشم خراسان» مورد بررسی قرار می‌دهیم.

شهرستان‌های جغتای و جوین، در موقعیتی استراتژیک در شمال غربی استان خراسان رضوی واقع شده‌اند. اینجا جایی است که سه استان به هم می‌رسند. و دقیقاً ناحیه‌ای که در آن دهستان پایین‌جوین شهرستان جغتای استان خراسان رضوی از شرق، دهستان میان‌دشت شهرستان جاجرم خراسان شمالی از شمال و دهستان کلاته‌های شرقی شهرستان میامی استان سمنان به هم می‌پیوندند، جایی است که یکی از شاهکارهای توسعه پایدار منطقه شمال شرق کشور را رقم خواهد زد. اینجا ناحیه‌ای است میان دو قطب تاریخی-فرهنگی جوین بزرگ و بسطام که در دوران‌های کهن، «پل ابریشم» نامیده می‌شد. نامی که هنوز هم بر روستاهای «حسین‌آباد پل ابریشم» و «محمدآباد پل ابریشم» نشان از آن دوران‌ها می‌دهد و اعتمادالسلطنه نیز از پل ابریشم که در جنوب شرقی جاجرم واقع شده، یاد کرده است. و این «پل ابریشم» در همان ناحیه‌ای است میان امیرآباد جاجرم تا بکران میامی به طول کمتر از 60 کیلومتر؛ و چنانکه گفته شد این 60 کیلومتر، تنها فاصله هفت شهرستان یادشده تا احیای شاهراه تاریخی خراسان و شاخه اصلی جاده ابریشم است. از این روی، این پروژه تحول آفرین در میانه چهار استان شمال شرق ایران را «پروژه جاده‌سازی پل ابریشم» می‌نامیم. باشد که تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران شهرستان‌ها و استان‌های منطقه، بازسازی قطعه مهم پل ابریشم را دریابند و برای این کار، گامی درخور بردارند. قطعه پل ابریشم، سرآغازی است بر کاری کارسازتر که همانا احیای شاهراه خراسان و بخش خراسان جاده کهن ابریشم در قالب ارتقای زیرساختی کل مسیر است. شایان گفتن است که اداره کل راه و شهرستازی خراسان رضوی در نامه شماره 84342/27 در تاریخ 13/09/1395 به وزارتخانه مطبوع، احداث «بزرگراه مواصلاتی نیشابور – فیروزه – خوشاب – جوین – جغتای – میامی» را دارای «ماهیت ملی» شناخته است. 

- دستاوردهای احیای جاده ابریشم

چنانکه گفتیم این نوشتار چنین به سرانجام خود خواهد رسید که دستاوردهای احیای «جاده ابریشم خراسان» را بر ارتقای موقعیت مواصلاتی جغتای بازشناسی نماییم که به گونه‌ای خلاصه‌وار چنین است:

1. شهرستان جغتای، از نگاه جغرافیای طبیعی و ژئومورفولوژی؛ بخش غربی دشت جوین بزرگ (شامل شهرستان‌های جغتای، جوین و خوشاب) را تشکیل می‌دهد. دشت جوین، در شرق شهرستان خوشاب و از طریق شهرستان فیروزه، با دشت نیشابور ارتباط و اتصال بی‌واسطه می‌یابد. پس شهرستان‌های این دو دشت از دیدگاه جغرافیای توسعه، مکمل و همپوشان یکدیگرند. در نتیجه، باز شدن و گسترش توان مواصلاتی شهرستان جغتای به غرب، معادل توسعه مواصلاتی همه شهرستان‌های حوزه دشت جوین بزرگ و دشت نیشابور را به همراه دارد.

2. ادامه جاده ابریشم خراسان (جاده سرتاسری جوین بزرگ) به جهت غرب از طریق احداث قطعه پل ابریشم، نه تنها امکان دسترسی نزدیک و بلاواسطه شهرستان‌های یادشده به پایتخت کشور (تهران) را فراهم می‌نماید بلکه این جاده، با داشتن ویژگی‌هایی همچون «تنوع اقلیمی و منظر جاده نسبت به جاده کویری و بیابانی 44» و «تنوع جاذبه‌های گردشگری تاریخی، فرهنگی و طبیعی در نزدیکی و پیرامون جاده» به عنوان یک محور جاده‌ای توانمند و آینده‌دار نقش‌آفرین در مواصلات میان تهران (پایتخت کشور) و مشهد (مرکز استان و دومین کلانشهر کشور) مطرح است.

3. جاده ابریشم خراسان در مسیر خود از شرق تا غرب؛ از طریق انشعابات جاده‌ای «فیروزه – سرولایت - قوچان»، «خوشاب - سرولایت - قوچان»، «شم‌آباد - بام و صفی‌آباد»، «اسفراین - بجنورد»، «سبزوار - بردسکن»، «جاجرم – گرمه – گنبد کاووس»، «جاجرم – گرمه - گالیکش – گرگان»، «بکران – گالیکش - گرگان» با مناطق و شهرستان‌های پیرامونی اتصال می‌یابد به عبارتی: جاده ابریشم خراسان در نقش کاربردی ستون فقرات مواصلاتی دشت جوین (منطقه شمال غرب خراسان)، جذابیت مواصلاتی بالایی برای مناطق پیرامونی دارد و بی‌جهت نیست که در طول تاریخ به عنوان شاخه کاروانی و اصلی شاهراه خراسان و جاده ابریشم، ایفای نقش می‌نموده است.

4. غرب شهرستان جغتای (در صورت احداث قطعه پل ابریشم) جایی است که پتانسیل ایفای نقش به عنوان کانون مواصلات سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و سمنان را داراست. ناحیه میان شفیع‌آباد جغتای و امیرآباد جاجرم، جایی مناسب برای استقرار زیرساخت‌های جانبی و پشتیبانی جاده از قبیل اماکن اقامتی و پذیرایی، پایانه‌های مسافربری- بابری و تجهیزات مرتبط با آنها (از جمله سوخت‌رسانی، انبارداری، تعمیرات و ...) خواهد بود و بدین سان، سهمی از بخش‌های حمل و نقل و تجارت شمال شرق کشور به شهرستان‌های جغتای، جوین، جاجرم و میامی خواهد رسید که تاثیر بسزایی در رونق اقتصادی و اشتغالزایی (مهاجرت معکوس و شکوفایی اجتماعی) منطقه خواهد داشت.

امید است در فرصت‌های دیگر، ابعادی دیگر از احیای جاده ابریشم خراسان را بر توسعه شهرستان‌های مستقر در مسیر و توسعه پایدار منطقه شمال شرق کشور در کانون توجه قرار دهیم.