اندیشه‌ای در ایجاد منطقه آمایشی گویان بزرگ (جغتای، جوین و خوشاب)

ویکتور هوگو: «الماس» را جز در قعر زمین، و «حقیقت» را جز در ژرفای «اندیشه» نتوان یافت.

گویان و حاکم‌نشینان آن

«گویان» نام قدیم و اصیل جوین است. یاقوت حموی در کتاب «معجم‌ البلدان» نوشته است: «جوین: تسمی‌ها اهل خراسان گویان، فعربت فقیل جوین»: اهالی خراسان، جوین را گویان می‌گویند و کلمه گویان، معرب گردیده و به صورت جوین درآمده است. گویان در تطبیق با جغرافیای امروز، منطقه‌ای است که از غرب به شرق، شهرستان‌های جغتای، جوین و بخش بزرگی از خوشاب را شامل می‌شود و مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که قلمرو گویان در جهت شمال شرقی به سوی جاجرم و در غرب، فرومد را نیز در بر می‌گرفته و چنانکه حمدالله مستوفی (قرن هشتم) در «نزهة القلوب» نوشته است در این زمان، فرومد حاکم‌نشین گویان بوده است. بر اساس پژوهش منصور جغتایی، حاکم‌نشینان یا مراکز اداری منطقه گویان به ترتیب زمانی عبارتند: «آزادوار» تا اواخر قرن هفتم هجری؛ «فریومد» تا اواخر قرن یازدهم؛ «آق‌قلعه» تا نیمه قرن سیزدهم؛ «جغتای» تا دوران تقسیمات جدید کشوری (تجزیه گویان بزرگ به دو بخش جوین و جغتای)؛ در دوران معاصر، دو شهر تاریخی نقاب و جغتای، مراکز اداری این منطقه‌اند.

گویان و دو گذرگاه گسترده باستانی آن

به هر روی؛ «ولایت گویان» یا «منطقه جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی» مشخصات جغرافیایی متمایز دارد و از نگاه جغرافیای طبیعی؛ در شمال به واسطه رشته‌‌کوه هزارده جوین از دشت اسفرین، در جنوب به واسطه رشته‌کوه‌های جغتای از دشت سبزوار یا ناحیه بیهق قدیم جداست. در شرق، از طریق گذرگاهی وسیع که روستای «رباط جز» (از توابع شهرستان خوشاب کنونی) در دهانه آن واقع شده با دشت نیشابور، ارتباطی پایدار می‌یابد و در غرب نیز به واسطه گذرگاه گسترده دیگری که روستای «دوبرجه» (در 5 کیلمتری غرب امیرآباد) جاجرم در دهانه آن جای گرفته با حوزه جنوبی دشت جاجرم و سپس دشت بسطام در غرب ارتباط می‌یابد. شایان توجه اینکه در نام هر دو نقطه (رباط جز و دو برجه) پیوند معنایی با دنیای تجارت و امنیت قدیم (رباط: کاروانسرا / دوبرجه : قلعه دارای دو برج) برقرار است که اینجا شاخه کاروانی و تجاری شاهراه خراسان و جاده ابریشم بوده است.  

پل ابریشم: کانون مواصلاتی سه استان (از جوین و جغتای و جاجرم خراسان تا میامی سمنان)

- گویان، کویان یا جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی

ابوعبدالله حاکم نیشابوری (405-321 هجری) در کتاب «تاریخ نیشابور»، جوین بزرگ را چنین توصیف کرده است: «منشاء اولیاء و علماء، قری و قنوات در عمارات به حدّ غایات یه یکدیگر قریب، چنانچ همه را به مثابه یک ربع مسکون مملکت توان گفت ...» بله، سرزمینی که خاستگاه عارفان و دانشمندان است و روستاها و کاریزهای آن چنان به هم نزدیکند که این سرزمین را به شایستگی باید منطقه مسکونی یک کشور (در مقابل مناطق غیر سکونتگاهی آن از قبیل کویرها و بیابان‌ها و ...) خواند. چنین سرزمینی آباد و پرجمعیت، باید بستر امن جاده‌ها و توقفگاهی دائمی برای مسافران و بازرگانان باشد. تاریخ نیز به جز این، گواهی نمی‌دهد.

یاقوت حموی (قرن 6 هجری) در کتاب «معجم‌البدان» نوشته است: «کوره‌ای (= منطقه‌ای) بزرگ و زیباست که بر سر کاروان‌ها از بسطام تا نیشابور قرار دارد؛ اهالی خراسان آن را کویان گویند که معرب آن جوین باشد.» شمس‌الدین محمد مقدسی (قرن 4 هجری) در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، ضمن توصیف جوین بزرگ، به راه مهم دیگری در این سرزمین اشاره می‌کند: «گویان (جوین) سرزمینی پهناور و پرحاصل است، میوه و غلّه بسیار و پوشاک از آن صادر می‌کنند. راهی به گرگان دارد. مردمش اهل حدیث و ادب‌دوستند. نام شهر ایشان آزادوار است؛ آباد و پرجمعیت و حاصل‌خیز است.» پس جوین بزرگ، با سه شهر مهم شمال شرق ایران قدیم ارتباط جاده‌ای پایدار داشته است: «نیشابور» در شرق، «گرگان» در شمال غرب و «بسطام: در غرب. بسطام در 5 کیلومتری شمال شهر شاهرود امروزی قرار دارد.

پیوندهای تاریخی و فرهنگی جوین و نیشابور در «مرآة‌ البلدان» اعتمادالسلطنه

در میان ولایات سرزمین خراسان؛ «جوین» و «نیشابور»، از آن دست دیارهای کهن هستند که خود نه به تنهایی، چهره‌ای روشن و پررنگ و درخشان در تاریخ سرزمین خورشید داشته بلکه پیوندها و ارتباطات و تعاملات گسترده‌ای نیز با یکدیگر دارند. کاوش در کتاب‌های تاریخ، بر موقعیت جغرافیایی ژئوپلتیک جوین در غرب خراسان گواهی می‌دهد چنانکه سرزمین جوین با اهمیت ویژه ارتباطی خود، کانون اتصال سه نقطه مهم در شرق ایران بوده است؛ نیشابور، گرگان و بسطام. راهی از شمال (گرگان) به جوین و سپس به نیشابور در شرق می‌رفته است و دیگر، راهی از غرب (بسطام) به جوین و سپس نیشابور در شرق می‌رسیده است. این موقعیت ارتباطی ویژه جوین، دارای اهمیتی راهبردی است که شایسته به نظر می‌رسد مورد توجه سیاستگزاران توسعه استان‌های خراسان، گلستان و سمنان قرار گیرد زیرا نه تنها ریشه در هویت تاریخی و فرهنگی منطقه دارد بلکه در امروز، زیرساخت جاده‌ای و ارتباطی برای جمعیتی چندمیلیونی در شمال شرق کشور به شمار می‌آید.

جغرافیای جوین، و پیوندهای فرهنگی آن با نیشابور (از دیدگاه یاقوت حموی)

گویان و  پیوندهای فرهنگی:

جوین یا گویان، سرزمینی است گسترده و حاصلخیز در خراسان؛ که در جغرافیای امروز، شهرستان‌های جغتای و جوین و حدی از باختر و خاور این دو شهرستان را در بر می‌گیرد. «آزادوار»، «فریومد»، «آق‌قلعه»، «جغتای» و «نقاب»، از مراکز عمده حاکمیتی و اداری این سرزمین، از روزگاران کهن تا امروز بوده و دو شهر «جغتای» و «نقاب»، مراکز دو شهرستان‌ عمده دشت جوین در امروز، یعنی شهرستان‌های «جغتای» و «جوین»، می‌باشند. جوین، از دوران‌های کهن همواره، حلقه ارتباطی میان بسطام و نیشاپور (ابرشهر) بوده و قرارگیری این نقاط، در مسیر جاده تاریخی ابریشم، ژرفا و بار فرهنگی تعاملات آنان را، عمق و محتوای ویژه‌ای بخشیده است. این پیوندها و همبستگی‌های  فرهنگی که ریشه در تاریخ پُردرازنای مشترک مردمان نیشابور، جوین و بسطام دارد، میراثی گرانبها و سرمایه‌ای ارجمند در راستای همکاری‌های ژرف و گسترده میان این سه کهن‌دیار نامدار خاوران ایران به شمار می‌آید. در اینجا، همراه با معرفی مختصر یکی از جغرافیدانان بزرگ قرن ششم و هفتم هجری و اثر معروف وی، ترجمه فارسی بخشی از کتاب او که به «جوین و مشاهیر آن» پرداخته است را بازخوانی می‌نماییم.

طرح بزرگراه نیشابور-جوین-میامی : گامی برای ارتقای شمال غرب خراسان

مقدمه : مطلبی که در زیر می‌خوانید، نظرات یکی از شهروندان نیشابوری است که در سایت نشریه خبری نسیم جوین منتشر شده است. در این مطلب، پیشنهاد مهمی درباره ارتقاء جاده نیشابور، فیروزه، سلطان‌آباد، نقاب، جغتای، میامی مطرح شده، که برای مسولین و برنامه‌ریزان مسائل توسعه شهرستان‌های نیشابور، فیروزه، خوشاب، جوین، جغتای و میامی، می‌تواند قابل توجه باشد:

هم استانی های عزیز جوینی، برای من نیشابوری، اینکه جوین در مسیر توسعه پایدار از همه ابعاد آن که توسعه رسانه ای هم یک جزء آن است قرار بگیرد به جز منفعت و خوشحالی و افتخار چه دستاورد دیگری می تواند داشته باشد. اگر جوین توسعه یابد و توانمند تر از همیشه باشد، شهرستان فیروزه و بخش سرولایت شهرستان ما که در همسایگی شما هستند هم از آن بهرمند خواهند شد. اتفاقا همین توانمندتر شدن بیشتر جوین باعث می شود که ما تواناتر باشیم و به کمک هم بتوانیم بهتر و بیشتر از بعضی یکه تازی ها، انحصارطلبی‌ها و بداخلاقی ها که در جاهای دیگر رقم زده می شود جوگیری کنیم.