خراسان غربی، کلید ایران برای احیای پیوندهای تاریخی و فرهنگی خراسانی

خراسان، چه در بافت ایرانشهری دوره ساسانی  و چه در چهره سرزمین محدثان، عالمان، دانشمندان و ادیبان دوره اسلامی؛ یکی از کانون‌های جغرافیایی انباشته از هویت تاریخی و فرهنگی حوزه تمدنی ایران بزرگ است. 

امروز، بخش بزرگی از خراسان در مرزهای کشور امروزین ایران نیست و  قلمرو سرزمینی کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و افغانستان را تشکیل می‌دهد. اما پیشینه‌های درخشان تاریخی و پیوندهای دیرین فرهنگی، فراتر و معنادارتر از مرزهای قراردادی سیاسی عمل می‌نمایند. با آگاهی از اینکه آنچه امروز به نام خراسان می‌شناسیم، در واقع؛ «خراسان غربی» یا بخش غربی خراسان بزرگ است که در مرزهای ایران امروزین به نام استان‌های خراسان خودنمایی می‌کند؛ ما را به این واقعیت رهنمون می‌سازد که  خراسان غربی (خراسان ایران امروزین)  دنباله‌ای تاریخی و فرهنگی دارد که در کشورهای یادشده گسترده می‌شود. به عبارت دیگر؛ نیشابور (در خراسان مرکزی ایران امروزین) -به عنوان کانون هویت تاریخی و فرهنگی خراسان غربی - هموندهایی دارد در آن سوی مرزهای سیاسی محترم امروزین به نام مرو، هرات، بلخ  (و بخارا، سمرقند و خجند در بخش فرارودی خراسان) که هر یک به نوبه خود، ارکان و کانون‌های تاریخی و فرهنگی خراسان به شمار می‌آیند. 

با این مقدمه مختصر، این دستاورد را خواهیم داشت که  نیشابور در جایگاه کانون تاریخ و فرهنگ خراسان غربی، کلید ایران امروز برای احیای گنجینه گرانقدر پیوندهای تاریخی و فرهنگی خویش در عرصه خراسانی است.   

فرهنگ‌دیار مهر‌نشان: دو ویژه‌نامه برای نیشابور

سال‌هاست که با گرامیان مهرورز همراهیم و در این همراهی اما همراه‌ترین با من و شما، یار نیشابوری بوده و هست. آن فرهیخته مهرورز که به قلم دغدغه‌مندش بسیاری از مسائل نیشابور را با همراهان «نیشابور؛ سرزمین بینالود» -که چندی است به نام «نیشابور؛ خراسان مرکزی»-اَش می‌شناسیم- به اشتراک گذاشته است و اینک نوشته‌های آن همراه همدل، آرشیوی است از مسائل توسعه نیشابور. آرشیوی، دستاورد اندیشه‌ای کاوشگر که نگاهی ژرف و نکته‌سنجانه به مسائل فرهنگ‌شهر خراسان (نیشابور) و فرهنگ‌دیار خراسان (حوزه نیشابور بزرگ یا خراسان مرکزی) دارد.  از این همراهی دغدغه‌مند اندیشگر، بسیار خوشحال و خرسندم.

در این سال‌ها دو مطلب هست که نگاهی ویژه به توانمندی‌های فرهنگی، اقلیمی و انسانی نیشابور داشته است.  بدین بهانه، یادآوری‌شان می‌نمایم./ یار خراسانی

---

ویژه‌نامه «نیشابور؛ فرهنگ‌شهر خراسان»

ویژه‌نامه «نیشابور؛ سرزمین مهر»

---

تحول گفتمانی نیشابور: از «محافظه‌کاری» تا «توسعه‌گرایی» و «تمهید ارتقاء به استان نیشابور»

مقدمه؛ بازیابی هویت خراسانی خراسان

نیشابور، شهری است بنیادین در جغرافیای تاریخی و فرهنگی خراسان؛ شهری پُرخاطره و بارور از میراث فرهنگ و تمدن ایرانی در قامت خراسان‌شهرهایی همچون: بلخ، مرو، هرات، سمرقند و بخارا. اما در میان بنیادشهرهای خراسانی، یک چیز، نیشابور را ویژه و یگانه می‌نماید: «نیشابور، تنها شهر عمده خراسان است که در مرزهای جغرافیای سیاسی ایران امروز، باقی مانده است.» پس بیراه نخواهد بود که «هویت خراسانی خراسان ایران امروز» یکی از دغدغه‌های عمیق باشندگان و بویژه نخبگان معاصر نیشابور باشد؛ دغدغه‌ای که در کوران تحولات دهه‌های اخیر، و بویژه در رویداد تقسیم استان خراسان، بر اساس مصوبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۳ مجلس شورای اسلامی، وزن و  ژرفای دیگری یافت. 

در این زمان بود که بنا به مقتضیات کشور، زعامت «مشهد» -که در چند سده اخیر به عنوان مرکز سیاسی خراسان شناخته می‌شد- به حوزه مرکزی خراسان (استان خراسان رضوی امروز) محدود گردید و سکان اداره حوزه شمالی و جنوبی، در دست دو شهر نسبتا جدیدتر خراسان، یعنی «بجنورد» (مرکز استان خراسان شمالی امروز)  و «بیرجند» (مرکز استان خراسان جنوبی امروز) سپرده شد.    

این رویداد دگرگونه‌ساز در هویت جغرافیای سیاسی خراسان (با تاثیرات تدریجی و نسبی فرهنگی و اجتماعی)؛تاملی ژرف، درآمیخته با نگرانی‌ای عمیق، در آرمانی بنیادین را در میان اندیشمندان حوزه فرهنگی نیشابور به همراه آورد. اینکه: در این خراسان تفکیک‌شده که کانون‌های اداره آن، بنا به پیشینه تاریخی خود و به صورت نسبی؛ انگیزه محدودی در دوران شکوفایی خراسان بزرگ تاریخی-فرهنگی دارند؛ سرانجام احیا، بالندگی و استمرار هویت خراسانی -با آن محتوای گرانسنگ محفوظ در میراث اصیل و پشتوانه تاریخی آن- چه خواهد بود؟

باری؛ بازسازی خراسان کارآمد و کارساز در تحول و تطور فرهنگی ایران، نیاز و ناگزیری است که به گونه‌ای روزافزون، بایستگی خود را در نزد اندیشوران و دغدغه‌مندان خراسان فرهنگی برجسته می‌سازد. و در نگاهی به مجموعه توانمند خراسان امروز؛ انگیزه و توان کارساز را به روشنی، در «گرانیگاه تاریخ و پایگاه فرهنگ خراسان» می‌توان یافت: کهن‎شهری که ریشه و سرمایه از دوران اوج شکوه اثربخشی خراسان در ایران بزرگ فرهنگی دارد. فرهنگ‌شهر خراسان، با قابلیت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقلیمی که در سده‌های گذشته و همین خراسان امروز نیز، شایان است. این شهر، کارا-افزار کارستان تحول‌آفرینی خراسان خواهد بود؛ چیزی که تاریخ، بارها سرافراز، آن را آزموده است. 

این نیشابور، در این سال‌ها، حتی با سرمایه و التفات کمی که در اختیارش قرار گرفته اما هیچ گاه از هویت و حیثیت خراسانی خود، غافل نبوده؛ تا بدینجا که برای »بر آوردن خراسان فرهنگی، باید باز توانگر و برومند گردد»؛ این، گفتمان نیشابور امروز است.

نیشابور؛ زمان تحول در گفتمان توسعه

هفته پایانی بهمن‌ماه ١٣٩۸ را باید یکی از دوره‌های زمانی نمادین در تحول گفتمانی مطالبات توسعه‌ای نیشابوریان در حوزه ژئواستراتژی (بویژه در زمینه جغرافیای سیاسی) به شمار آورد. دوره‌ای که نه فقط نخبگان و سیاستگزاران نیشابوری بلکه کلیّت جامعه نیشابوریان به گونه‌ای ویژه و بیش از هر زمان دیگر، آینده جغرافیای سیاسی زیست‌بوم خود را در کانون نگاه جمعی قرار داد و به آینده‌نمای بازیگری این دیار در نقش «استان نیشابور» نگریست و نقش مورد انتظار از فرهنگ‌شهر در معادلات ژئوپلیتیک منطقه شمال شرق کشور را در معرض اندیشه نهاد...

نیشابور و میامی، پیمان‌نامه همکاری امضا کردند

بزرگداشت رهبر نیشابوری قیام سربداران

در شامگاه چهارشنبه 30 مرداد 1398، آیین بزرگداشت مجاهد شهید شیخ حسن جوری، در زادگاهش در حومه جنوب شرقی شهر نیشابور برگزار شد. روستای جوری، زادگاه رهبری فکری و معنوی جنبش سربداران خراسان، در ابتدای جاده نیشابور به کدکن و تربت حیدریه، در حدود سه کیلومتری جنوب شرقی میدان فضل (پروفسور حسین صادقی) شهر نیشابور واقع شده است. منطقه‌ای که این روستا در آن قرار گرفته بخشی از محوطه بزرگ باستانی شهر نیشابور کهن، یکی از بزرگترین محوطه‌های باستانی ایران، را تشکیل می‌دهد؛ به همین خاطر در نزدیکی این روستا و بویژه در جبهه شمالی و شرقی، شمار قابل توجهی از محوطه‌ها و بناهای تاریخی و آرامگاه‌های شخصیت‌های بزرگ فرهنگی نیشابور در دسترس است. در نگاهی به محوطه‌ها و اماکن تاریخی و فرهنگی این ناحیه، می‌توان موقعیت و شرایط زادبومی را که رهبر سربداران از دوران طفولیت تا جوانی در در دامان آن پرورش یافته را تصور کرد؛ سرزمینی که قرن‌ها گرانیگاه و پشتوانه تاریخ و فرهنگ خراسان بوده است و امروز با اندکی تغییر مکان به سمت شمال غربی؛ شهر نیشابور معاصر، شهر فرهنگی و قطب ادب و هنر خراسان معاصر است.  

نیشابور در راه ثبت میراث جهانی

مدیر کل میراث فرهنگی خراسان رضوی: نیشابور جزو چهار شهر تاریخی جهانی ]خراسان[ است که سه شهر مرو، بلخ و هرات ثبت جهانی شده‌اند و نیشابور هنوز در فهرست موقت ثبت جهانی است. هدف ما ثبت جهانی شهر کهن نیشابور است، همه باید همت و پشتیبانی کنند تا این اتفاق مهم برای نیشابور انجام شود. عرصه تاریخی نیشابور با 3 هزار و 600 هکتار مساحت، منحصربه‌فردترین عرصه تاریخی است. ضوابط ابلاغی سال 1392 الزاماً باید رعایت شود. حریم این عرصه تاریخی باید رعایت شود و ما شرمنده برخی درخواست‌ها هستیم زیرا نمی‌توانیم الزامات میراث فرهنگی را رعایت نکنیم.

وی همچنین افزود: ارزش محوطه‌های تاریخی نیشابور بسیار زیاد است و باید بیشتر ارزش‌های تاریخی آن مدنظر مسئولان شهرستان باشد. شاخص‌هایی را برای ثبت جهانی تعریف کردند که نیشابور از 4 شاخص به خوبی برخوردار است. «میراث کشاورزی»، «مفاخر جهانی»، «صنایع دستی» و «روستاهای تاریخی»، چهار شاخصی است که نیشابور، در آن سرآمد است.

نیشابور، شماره ثبت موقت جهانی را دریافت کرده و در ردیف چهاردهم قرار دارد. ثبت جهانی، سبب افزایش گردشگران خارجی شده و فرصت‌های اقتصادی زیادی را پیش روی نیشابور قرار می‌دهد. اگر شرایط به ما اجازه دهد که کاوش‌های نیشابور را ادامه دهیم و معماری این شهر را از زیر خاک بیرون بیاوریم گنجی را برای این شهر پیدا کرده‌ایم، هنوز دیوارهای معماری و پیاده‌روهای دوره سلجوقی شادیاخ زیر خاک است، حتی هنوز دیوار شهر کهن وجود دارد./ خبرگزاری تسنیم