اندیشه‌ای در ایجاد منطقه آمایشی گویان بزرگ (جغتای، جوین و خوشاب)

ویکتور هوگو: «الماس» را جز در قعر زمین، و «حقیقت» را جز در ژرفای «اندیشه» نتوان یافت.

گویان و حاکم‌نشینان آن

«گویان» نام قدیم و اصیل جوین است. یاقوت حموی در کتاب «معجم‌ البلدان» نوشته است: «جوین: تسمی‌ها اهل خراسان گویان، فعربت فقیل جوین»: اهالی خراسان، جوین را گویان می‌گویند و کلمه گویان، معرب گردیده و به صورت جوین درآمده است. گویان در تطبیق با جغرافیای امروز، منطقه‌ای است که از غرب به شرق، شهرستان‌های جغتای، جوین و بخش بزرگی از خوشاب را شامل می‌شود و مطالعات تاریخی نشان می‌دهد که قلمرو گویان در جهت شمال شرقی به سوی جاجرم و در غرب، فرومد را نیز در بر می‌گرفته و چنانکه حمدالله مستوفی (قرن هشتم) در «نزهة القلوب» نوشته است در این زمان، فرومد حاکم‌نشین گویان بوده است. بر اساس پژوهش منصور جغتایی، حاکم‌نشینان یا مراکز اداری منطقه گویان به ترتیب زمانی عبارتند: «آزادوار» تا اواخر قرن هفتم هجری؛ «فریومد» تا اواخر قرن یازدهم؛ «آق‌قلعه» تا نیمه قرن سیزدهم؛ «جغتای» تا دوران تقسیمات جدید کشوری (تجزیه گویان بزرگ به دو بخش جوین و جغتای)؛ در دوران معاصر، دو شهر تاریخی نقاب و جغتای، مراکز اداری این منطقه‌اند.

گویان و دو گذرگاه گسترده باستانی آن

به هر روی؛ «ولایت گویان» یا «منطقه جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی» مشخصات جغرافیایی متمایز دارد و از نگاه جغرافیای طبیعی؛ در شمال به واسطه رشته‌‌کوه هزارده جوین از دشت اسفرین، در جنوب به واسطه رشته‌کوه‌های جغتای از دشت سبزوار یا ناحیه بیهق قدیم جداست. در شرق، از طریق گذرگاهی وسیع که روستای «رباط جز» (از توابع شهرستان خوشاب کنونی) در دهانه آن واقع شده با دشت نیشابور، ارتباطی پایدار می‌یابد و در غرب نیز به واسطه گذرگاه گسترده دیگری که روستای «دوبرجه» (در 5 کیلمتری غرب امیرآباد) جاجرم در دهانه آن جای گرفته با حوزه جنوبی دشت جاجرم و سپس دشت بسطام در غرب ارتباط می‌یابد. شایان توجه اینکه در نام هر دو نقطه (رباط جز و دو برجه) پیوند معنایی با دنیای تجارت و امنیت قدیم (رباط: کاروانسرا / دوبرجه : قلعه دارای دو برج) برقرار است که اینجا شاخه کاروانی و تجاری شاهراه خراسان و جاده ابریشم بوده است.  

احیای جاده کهن ابریشم (قطعه بزرگراه نیشابور - فیروزه - خوشاب- جوین - جغتای - میامی)؛ یک مطالبه منطقه‌ای

احیای جاده کهن ابریشم

(قطعه بزرگراه نیشابور – فیروزه – خوشاب- جوین – جغتای - میامی)

یک مطالبه منطقه‌ای 

با تأثیرات عمیق در توسعه پایدار شمال شرق کشور

«کویان»، «گویان»، «جویان» یا «جوین»، منطقه‌ای است با پیشینه تاریخی و فرهنگی بسیار پُربار که از اعتبار سرزمین، مردمان نیک‌سیرت و بزرگان دانشمند و پرآوزاه آن در متون تاریخی، سخن‌ها آمده‌است. کویان بزرگ، به تعبیری؛ «سرزمین مشاهیر» است. این منطقه کهن، خاستگاه دانشورزان نامداری همچون «امام الحرمین»، «عطاملک جوینی»، «سیدحسن غزنوی»، «هلالی جغتایی»، «معینی جوینی» و … است. «کویان بزرگ» یا «جوینِ بزرگِ فرهنگی»، به عنوان یکی از اقالیم و ولایت‌های اصلی داوزده‌گانه بخش غربی خراسان بزرگ (خراسان غربی تاریخی و فرهنگی)؛ شهرستان‌های «جغتای» و «جوین» و بخشی از «خوشاب» امروز را در بر می‌گیرد که دارای اشتراکات تاریخی و فرهنگی بسیار ژرف‌اند.

کویان بزرگ؛ از دیدگاه جغرافیایی نیز دارای هویت جغرافیایی شاخص است چرا که این سه شهرستان (جغتای و جوین و خوشاب)، در عرض و پیوسته به یکدیگر، یک دشت پهناور، یکپارچه و حاصلخیز را در بر می‌گیرند. افزون بر اشتراکات تاریخی و فرهنگی؛ این پیوستگی سرزمینی و همگونی اقلیمی؛ بخش بزرگی از همه مسائل توسعه این سه شهرستان توانمند را همراستا، مکمل و هم‌افزاینده یکدیگر، قرار داده‌است؛ و خوشبختانه؛ ایجاد واحدهای مستقل سیاسی، در دهه ۱۳۸۰ خورشیدی، بستر ارتقای سطوح مدیریتی، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری را به ارمغان آورده و زمینه‌های لازم (در راستای توسعه همه‌جانبه و پایدار این منطقه تاریخی و توانمند) برای همگرایی و همدلی روزافزون مردم و مسولان این سه شهرستان پیوسته و همگون، فراهم گردیده‌است.

«سرزمین کویان بزرگ تاریخی – فرهنگی» یا «دشت جُوِین»، در جهت کلی شمال غربی (شهرستان جغتای) به جنوب شرقی (شهرستان خوشاب)، و با انحنای کلی به جهت شمال در نواحی میانی، گسترش یافته‌است. این دشت زرخیز با طول حدود ۱۵۰ کیلومتر (از شفیع‌آباد جغتای در غرب، تا بلقان‌آباد خوشاب در شرق)؛ در نیمه غربی (در حدود ناحیه-خطی که روستای انداده شهرستان جوین در شمال و روستای حطیطه شهرستان خوشاب در جنوب، در مسیر آن قرار دارند) دارای بیشترین عرض، یعنی بیش از ۴۰ کیلومتر است. این دشت، در جبهه جنوب شرقی (شهرستان خوشاب)، از طریق شهرستان فیروزه به دشت نیشابور می‌پیوندد. 

شهروندان جغتایی، خواستار احداث بزرگراه میامی-جغتای-جوین-خوشاب-فیروزه-نیشابور شدند

در وبگاه «نشریه خبری نسیم جوین»، نامه‌ای از جمعی از شهروندان محترم جغتایی، به ریاست محترم دولت جمهوری اسلامی ایران منتشر شده که در آن، درخواست مردم در زمینه احداث بزرگراه مواصلاتی نیشابور-فیروزه-خوشاب-جوین-جغتای-میامی مطرح گردیده است. این بزرگراه پیشنهادی، که البته در حال حاضر به صورت یک جاده کم‌کیفیت مواصلاتی بین‌شهری و روستایی، زیرساخت آن موجود است، نقشی کلیدی در ارتباطات جاده‌ای و توسعه فرهنگی، گردشگری، کشاورزی و صنعتی منطقه شمال غربی استان خراسان رضوی، غرب استان سمنان و جنوب استان خراسان شمالی خواهد داشت.

پیوندهای تاریخی و فرهنگی جوین و نیشابور در «مرآة‌ البلدان» اعتمادالسلطنه

در میان ولایات سرزمین خراسان؛ «جوین» و «نیشابور»، از آن دست دیارهای کهن هستند که خود نه به تنهایی، چهره‌ای روشن و پررنگ و درخشان در تاریخ سرزمین خورشید داشته بلکه پیوندها و ارتباطات و تعاملات گسترده‌ای نیز با یکدیگر دارند. کاوش در کتاب‌های تاریخ، بر موقعیت جغرافیایی ژئوپلتیک جوین در غرب خراسان گواهی می‌دهد چنانکه سرزمین جوین با اهمیت ویژه ارتباطی خود، کانون اتصال سه نقطه مهم در شرق ایران بوده است؛ نیشابور، گرگان و بسطام. راهی از شمال (گرگان) به جوین و سپس به نیشابور در شرق می‌رفته است و دیگر، راهی از غرب (بسطام) به جوین و سپس نیشابور در شرق می‌رسیده است. این موقعیت ارتباطی ویژه جوین، دارای اهمیتی راهبردی است که شایسته به نظر می‌رسد مورد توجه سیاستگزاران توسعه استان‌های خراسان، گلستان و سمنان قرار گیرد زیرا نه تنها ریشه در هویت تاریخی و فرهنگی منطقه دارد بلکه در امروز، زیرساخت جاده‌ای و ارتباطی برای جمعیتی چندمیلیونی در شمال شرق کشور به شمار می‌آید.

جغرافیای جوین، و پیوندهای فرهنگی آن با نیشابور (از دیدگاه یاقوت حموی)

گویان و  پیوندهای فرهنگی:

جوین یا گویان، سرزمینی است گسترده و حاصلخیز در خراسان؛ که در جغرافیای امروز، شهرستان‌های جغتای و جوین و حدی از باختر و خاور این دو شهرستان را در بر می‌گیرد. «آزادوار»، «فریومد»، «آق‌قلعه»، «جغتای» و «نقاب»، از مراکز عمده حاکمیتی و اداری این سرزمین، از روزگاران کهن تا امروز بوده و دو شهر «جغتای» و «نقاب»، مراکز دو شهرستان‌ عمده دشت جوین در امروز، یعنی شهرستان‌های «جغتای» و «جوین»، می‌باشند. جوین، از دوران‌های کهن همواره، حلقه ارتباطی میان بسطام و نیشاپور (ابرشهر) بوده و قرارگیری این نقاط، در مسیر جاده تاریخی ابریشم، ژرفا و بار فرهنگی تعاملات آنان را، عمق و محتوای ویژه‌ای بخشیده است. این پیوندها و همبستگی‌های  فرهنگی که ریشه در تاریخ پُردرازنای مشترک مردمان نیشابور، جوین و بسطام دارد، میراثی گرانبها و سرمایه‌ای ارجمند در راستای همکاری‌های ژرف و گسترده میان این سه کهن‌دیار نامدار خاوران ایران به شمار می‌آید. در اینجا، همراه با معرفی مختصر یکی از جغرافیدانان بزرگ قرن ششم و هفتم هجری و اثر معروف وی، ترجمه فارسی بخشی از کتاب او که به «جوین و مشاهیر آن» پرداخته است را بازخوانی می‌نماییم.