حاجی بکتاش ولی: حلقه پیوند نیشابور، ترکیه و آلبانی

سید محمد رضوی -محمد بن ابراهیم بن موسی خراسانی- که به «حاجی بکتاش ولی نیشابوری» معروف است، نسبش به امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. بکتاش ولی نیشابوری، از عارفان مشهور قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) و هم‌عصر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و خلیفه بابااسحاق می‌باشد. حاجی بکتاش، در روستای فوشنجان، از توابع بخش مرکزی نیشابور به دنیا آمد و دوران کودکی و جوانی را در نیشابور و خراسان گذرانید و شاگرد و مرید لقمان خراسانی (لقمان پرنده) –عارف و صوفی بزرگ آن روزگار و از خلیفه‌‌های احمد یسوی- گردید و سپس دوره‌ای را در نجف اشرف و مکه مکرّمه به عزلت و گوشه‌نشینی گذرانید. پس از آن، به روم رفت و در آماسیه، به بابا اسحاق پیوست، و به یاری جنبش «باباییان» (یاران بابااسحاق) بر ضد سلجوقیان روم شتافت. امّا سرانجام این جنبش، به کشتار وسیع بابایان و بسیاری از یاران حاجی بکتاش انجامید. بکتاش نیشابوری پس از این واقعه، به قیرشهر (در ترکیه فعلی) و از آنجا به قَرَه اُویوک (شهر حاجی بکتاشِ کنونی) رفت، به ترویج تعالیم خود پرداخته و تا پایان عمر در آنجا ماند. بکتاش نیشابوری، در میان باباییان پیروان و هواخواهان فراوانی داشت، و با گردآمدن آنان پیرامون وی، او با عنوان «پیر قلندران» و «سرور اَبدال» نامیده شد و طریقت بکتاشی (بکتاشیگری یا بکتاشیه) شکل گرفت. وفات حاجی بکتاش نیشابوری را 669 یا 695 قمری، ذکر کرده‌اند.

«المقالات» نام کتابی است به عربی از بکتاش نیشابوری که ترجمه‌هایی به ترکی، از آن برجای مانده، که در چهار بابِ شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت، تنظیم و در هر باب درباره مرگ، احوال دل، تصوف، زاهد، عارف و محب بحث، و مقام انسان سخن گفته شده است. «مقالات غیبیّه و کلمات عِینیّه» نیز مجموعه‌ای است فارسی، مشتمل بر دو رساله که منسوب به بکتاش نیشابوری می‌باشد و در برگیرنده مجموعه‌ای است از نکات و مواعظ همراه با آیات و روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و همچنین افادات و سخنان وی درباره ذکر، مشاهده، مجاهده، فنا، استغراق و فقر است. پس از درگذشت حاجی بکتاش، مکتب فکری و مذهبی بکتاشی و بکتاشیان گسترش زیادی در آناطولی یافت. اما در اواخر قرن نوزدهم میلادی، بر اثر سیاست تعقیب و تبعید بکتاشیان در دوران حکومت‌ عثمانی‌ها، بکتاشیان متوجه شبه جزیره بالکان گردیدند، آلبانی، محل تجمع و مرکز بکتاشیان جهان گردید و امروزه شهر «تیرانا» -پایتخت کشور آلبانی- مرکز تجمع و برگزاری آیین‌های بکتاشیان جهان، می‌باشد.