از خراسان تا آناطولی؛ پیشنهاد خواهرخواندگی نیشابور و نوشهیر

سرزمین کشور ترکیه، در متون جغرافیایی و تاریخی، با عنوان آناتولی (فلات یا منطقه آناطولی) نیز شناخته می‌شود. نام «آناتولی»، در زبان یونانی، به معنای «جای برآمدن خورشید» است؛ این، همان برداشتی است که از نام «خراسان»، در جغرافیای ایران‌زمین، می‌گردد؛ خراسان نیز «جای برآمدن خورشید» است. باید خاطرنشان نمود که این همخوانی و همنوایی معناشناسانه میان خراسان و آناتولی، نمودهای ارتباطی و فرهنگی فراوانی نیز در تاریخ و دنیای واقعی دارد؛ شخصیت‌هایی همچون مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، حاجی بکتاش ولی نیشابوری، حسن اوغلو اسفراینی، خواجه دخانی خراسانی و … از خراسانیان شناخته شده در آناتولی هستند که هر یک در حوزه‌ای، پیونددار فرهنگی میان خراسان ایران و سرزمین آناتولی می‌باشند.  با نگاه به نقشه‌های جغرافیایی، «نوشهیر» را در حدود میانه جغرافیای آناتولی (کشور ترکیه)، خواهیم یافت و از دیگر سوی، «نیشابور» را در میانه جغرافیای خراسان بزرگ ایران (استان‌های سه‌گانه خراسان) در پیش چشم داریم؛ پسانگاه، افزون بر این همنوانی نمادین نیشابور و نوشهیر از دیدگاه جایگاهشان در «سرزمین برآمدن خورشید» (خراسان و آناتولی)؛ شخصیت عرفانی، تاریخی و معنوی پیر بکتاشیان جهان را نمودی دیگر از همنوایی و پیوستگی تاریخی و فرهنگی این دو کهن‌شهر درمی‌یابیم. در این نوشتار کوتاه، پس از معرفی «نوشهیر»، به زندگی و شخصیت پیر بکتاشیان جهان، و سپس به پیشنهاد خواهرخواندگی «نیشابور» و «نوشهیر» خواهیم پرداخت.

حکیم نیشابور در پایتخت ونزوئلا؛ کاراکاس، دروازه‌ای بسوی آمریکای لاتین

 

 

تندیس خیام؛ دانشگاه کمپلوتنسه مادرید در اسپانیا 

حکیم عمر خیام نیشابوری؛ دانشمند، اندیشمند و چکامه‌سرای ایرانی سده پنجم هجری؛ یکی از مشهورترین چهره‌های علمی، فرهنگی و ادبی ایران در سرتاسر گیتی است. خیام با دیوان کوچک رباعیاتش، محدوده‌های زمان و مکان را در نوردیده و نماینده ایران و ایرانیان در آنسوی مرزهای زبان فارسی و حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی است. رباعیات خیام به بیشتر زبان‌های جهان، ترجمه شده و به قفسه‌های تمامی کتابخانه‌های جهان راه یافته است. باری! نام و یادمان حکیم گزیده‌گوی نیشابور، در جای جای جهان، پراکنده و پوینده است. اما این بار، نام و یادمان خیام را در منطقه آمریکای لاتین، باز می‌یابیم. آشنایی گسترده آمریکای لاتین با رباعیات خیام را باید مرهون «دو کامارگو»، شاعر اسپانیایی، دانست؛ او  افکار خیام را در قالب شعر نو، ریخت و متن اسپانیایی آن‌ها را در سراسر آمریکای لاتین رواج داد.  

ابوعلی دقاق نیشابوری؛ سررشته پیوند نیشابور و عشق‌آباد پایتخت کشور ترکمنستان

ابوعلی، حسن بن علی/ محمد نیشابوری، (درگذشته به ۴۰۵ یا ۴۱۲ ق)، عالم، عارف، مفسر، واعظ و شاعر. در نیشابور به دنیا آمد و همان جا نشو و نما یافت. از اکابر عرفا و جامع اصول شریعت و فنون طریقت به شمار میرفت. در بیان احادیث و اخبار دستى توانا داشت و در تفسیر و تاویل آیات بصیر و بینا بود. از کثرت شوق و ذوق و درد و گریه که داشته او را «شیخ نوحه‏‌گر» می‌گفتند. کلمات معروفى نیز از وى به یادگار مانده است. گفته‌اند خواجه عبداللَّه انصارى، «مناجات» مشهور خود را از کلمات این عارف ربانى اقتباس نموده است. ابوالقاسم عبدالکریم قشیرى، داماد و شاگرد وى بود. از آثار وى: «تاویل بعضى از آیات قرآنیه»؛ «خلافت»؛ «زهد»؛ «مواعظ»، که بر سیصد و شصت مجلس مشتمل مى‏باشد؛ «کتاب الضحایا». بر اساس برخی منابع، ابوعلی دقاق، در نیشابور وفات یافت و او را در مدسه‏ خود در سمت قبله کهن‌دژ، دفن کردند. اما برخی نیز نشان آرامگاه ابوعلی دقاق را در محلی در ۲۰ کیلومتری حومه عشق‌آباد (پایتخت کشور ترکمنستان) در نزدیکی قلعه نسای کهن، در دامنه کوه «کوپه‌داغ» می‌دانند. در این محل، زیارتگاهی است که بین ترکمن‌ها به «شیخ الو بابا» و یا «شیخ الو» شهرت دارد و بر این باورند که آرامگاه «شیخ ابوعلی دقاق» -عارف بزرگ قرن چهارم هجری- است. البته از برخی اقول نیز چنین بر می‌آید که صاحب این آرامگاه، «شیخ علی دقاق نسائی» است و دقاق نسائی از اسباط (دخترزادگان) شیخ ابوعلی دقاق نیشابوری است. به هر روی، چه این آرامگاه مربوط به ابوعلی دقاق نیشابوری باشد و چه مربوط به علی دقاق نسایی –یکی از نوادگان دقاق نیشابوری-، شخصیت معنوی این عارف بزرگ و جایگاه ویژه وی و خاندانش در حوزه عرفانی خراسان، می‌تواند به عنوان یکی از پیوندهای تاریخی و فرهنگی مشترک، در راستای گسترش زمینه‌های همکاری‌های دو شهر نیشابور و عشق‌آباد، مطرح باشد. 

کمال مُلک هنر ایران، حلقه پیوند نیشابور و کاشان

نیشابور» و «کاشان»، نام‌هایی با درونمایه‌هایی کهن، گرانسنگ و ارجمند در تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران و اسلام‌اند. امّا امروز؛ نیشابور، شهری در مرکز استان خراسان رضوی و کاشان، شهری در شمال استان اصفهان است. این هر دو شهر، با داشتن توانمندی‌های شایان، در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، صنعتی و ارتباطی، در زمره مهم‌ترین شهرهای منطقه جغرافیایی خود می‌باشند. افزون بر توانمندی‌های یاد شده، آنچه اعتبار و ارزش ویژه‌ای به این دو شهر می‌دهد؛ سابقه، جایگاه و ارزشمندی‌های فرهنگی و تاریخی آنهاست. به گونه‌ای که این دو سرزمین، همواره از کانون‌های تحول و توسعه فرهنگی و اجتماعی در حوزه تمدن ایران و اسلام بوده‌اند و اندیشمندان، دانشوران و عالمان بزرگ و فراوانی را در دامان خود پرورانده‌اند. این نوشته، همراه با گذری کوتاه بر پیشینه و پیشداشته‌های تاریخی و فرهنگی دو فرهنگ ‌شهر استان اصفهان و خراسان، پیشنهادهایی را برای همگرایی بیشتر و گسترش همکاری‌های بین این دو شهر، ارائه می‌نماید. این نوشته که با آرمان خواهرخواندگی کاشان و نیشابور، سامان یافته‌ است با پیشنهاد ثبت روز ملی هنر نگارگری و نقاشی ایران و بزرگداشت پدر نقاشی معاصر ایران، به سرانجام، رسیده است. 

حاجی بکتاش ولی: حلقه پیوند نیشابور، ترکیه و آلبانی

سید محمد رضوی -محمد بن ابراهیم بن موسی خراسانی- که به «حاجی بکتاش ولی نیشابوری» معروف است، نسبش به امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. بکتاش ولی نیشابوری، از عارفان مشهور قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) و هم‌عصر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و خلیفه بابااسحاق می‌باشد. حاجی بکتاش، در روستای فوشنجان، از توابع بخش مرکزی نیشابور به دنیا آمد و دوران کودکی و جوانی را در نیشابور و خراسان گذرانید و شاگرد و مرید لقمان خراسانی (لقمان پرنده) –عارف و صوفی بزرگ آن روزگار و از خلیفه‌‌های احمد یسوی- گردید و سپس دوره‌ای را در نجف اشرف و مکه مکرّمه به عزلت و گوشه‌نشینی گذرانید. پس از آن، به روم رفت و در آماسیه، به بابا اسحاق پیوست، و به یاری جنبش «باباییان» (یاران بابااسحاق) بر ضد سلجوقیان روم شتافت. امّا سرانجام این جنبش، به کشتار وسیع بابایان و بسیاری از یاران حاجی بکتاش انجامید. بکتاش نیشابوری پس از این واقعه، به قیرشهر (در ترکیه فعلی) و از آنجا به قَرَه اُویوک (شهر حاجی بکتاشِ کنونی) رفت، به ترویج تعالیم خود پرداخته و تا پایان عمر در آنجا ماند. بکتاش نیشابوری، در میان باباییان پیروان و هواخواهان فراوانی داشت، و با گردآمدن آنان پیرامون وی، او با عنوان «پیر قلندران» و «سرور اَبدال» نامیده شد و طریقت بکتاشی (بکتاشیگری یا بکتاشیه) شکل گرفت. وفات حاجی بکتاش نیشابوری را 669 یا 695 قمری، ذکر کرده‌اند.

«المقالات» نام کتابی است به عربی از بکتاش نیشابوری که ترجمه‌هایی به ترکی، از آن برجای مانده، که در چهار بابِ شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت، تنظیم و در هر باب درباره مرگ، احوال دل، تصوف، زاهد، عارف و محب بحث، و مقام انسان سخن گفته شده است. «مقالات غیبیّه و کلمات عِینیّه» نیز مجموعه‌ای است فارسی، مشتمل بر دو رساله که منسوب به بکتاش نیشابوری می‌باشد و در برگیرنده مجموعه‌ای است از نکات و مواعظ همراه با آیات و روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و همچنین افادات و سخنان وی درباره ذکر، مشاهده، مجاهده، فنا، استغراق و فقر است. پس از درگذشت حاجی بکتاش، مکتب فکری و مذهبی بکتاشی و بکتاشیان گسترش زیادی در آناطولی یافت. اما در اواخر قرن نوزدهم میلادی، بر اثر سیاست تعقیب و تبعید بکتاشیان در دوران حکومت‌ عثمانی‌ها، بکتاشیان متوجه شبه جزیره بالکان گردیدند، آلبانی، محل تجمع و مرکز بکتاشیان جهان گردید و امروزه شهر «تیرانا» -پایتخت کشور آلبانی- مرکز تجمع و برگزاری آیین‌های بکتاشیان جهان، می‌باشد.