کمال مُلک هنر ایران، حلقه پیوند نیشابور و کاشان

نیشابور» و «کاشان»، نام‌هایی با درونمایه‌هایی کهن، گرانسنگ و ارجمند در تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران و اسلام‌اند. امّا امروز؛ نیشابور، شهری در مرکز استان خراسان رضوی و کاشان، شهری در شمال استان اصفهان است. این هر دو شهر، با داشتن توانمندی‌های شایان، در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کشاورزی، صنعتی و ارتباطی، در زمره مهم‌ترین شهرهای منطقه جغرافیایی خود می‌باشند. افزون بر توانمندی‌های یاد شده، آنچه اعتبار و ارزش ویژه‌ای به این دو شهر می‌دهد؛ سابقه، جایگاه و ارزشمندی‌های فرهنگی و تاریخی آنهاست. به گونه‌ای که این دو سرزمین، همواره از کانون‌های تحول و توسعه فرهنگی و اجتماعی در حوزه تمدن ایران و اسلام بوده‌اند و اندیشمندان، دانشوران و عالمان بزرگ و فراوانی را در دامان خود پرورانده‌اند. این نوشته، همراه با گذری کوتاه بر پیشینه و پیشداشته‌های تاریخی و فرهنگی دو فرهنگ ‌شهر استان اصفهان و خراسان، پیشنهادهایی را برای همگرایی بیشتر و گسترش همکاری‌های بین این دو شهر، ارائه می‌نماید. این نوشته که با آرمان خواهرخواندگی کاشان و نیشابور، سامان یافته‌ است با پیشنهاد ثبت روز ملی هنر نگارگری و نقاشی ایران و بزرگداشت پدر نقاشی معاصر ایران، به سرانجام، رسیده است. 

ژولیده نیشابوری؛ پیونددار نیشابور و ورامین

- ورامین؛ سرزمین دین و تاریخ

ورامین از مهم‌ترین شهرستان‌های استان تهران است و در منطقه‌ای حاصلخیز و جلگه‌ای واقع شده که این اقلیم مناسب، دشت ورامین را به یکی از قطب‌های کشاورزی استان تهران، تبدیل نموده است. در کتاب باستانی ایرانی «وندیدا»، نام دو محل به نام راجیس‌ و وارنا ذکر شده که همان ری و ورامین است. طی بررسی‌های تاریخی، مشخص شده که ورامین در کتاب‌های مختلف با نام «ور»، «ورنه»، «وارنا»، «ورام» و ورامین ذکر شده است. کلمه «رام» و «رامن» از واژه‌های پهلوی است و نام فرشته‌ی حافظ صلح بوده که روز ۲۱ ماه به او سپرده شده است. ورامین به معنای شهری بهتر از رامن نیز به این ایزد منسوب شده است. ورامین یکی از کانون‌های تاریخی ایران است که پس از ویرانی ری به دست مغولان و تیموریان، مورد اقبال روزافزون مردم واقع شد. آثار تاریخی دوره‌های مختلف از تپه‌های باستانی تا بناهای اسلامی و کارخانه صنعتی بیانگر برگ‌هایی از تاریخ ایران در ورامین است. وجود کاروان‌سراهای قصر بهرام، عین‌الرشید و دیرگچین با قدمت زیاد نیز نشان از سفرهای بسیار در این محور مواصلاتی کهن دارد. این سرزمین تاریخی، از نظر وجود آثار و ابنیه تاریخی و باستانی همواره مورد توجه پژوهشگران داخلی و خارجی بوده است. کاوش های اخیر باستان‌شناسی نشان می‌‌دهد که قدمت تمدن این منطقه از ایران به حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌ رسد. آثار به جا مانده در شهر ورامین به سده های هفتم و هشتم هجری قمری مربوط می‌شود. شهرستان ورامین دارای پیشینه مذهبی و انقلابی درخشان است و نمایان‌ترین جلوه‌ی آن قیام مردم ورامین در پانزده خرداد سال 1342 می‌باشد. به تعبیری، ورامین، «سرزمین دین و تاریخ» است، سرزمینی که از یک سوی، زیارتگاه‌های فراوانی را در خود جای داده است؛ امامزاده جعفر بن موسی کاظم، امامزاده علی، امامزاده یحیی، امامزاده عبدالله، امامزاده زید، امامزاده هادی، امامزاده طاهر و مطهر خیرآباد، امامزاده شاه حسین، و از سوی دیگر، بناهایی همچون قلعه ایرج (وارنای چهارگوش)، مسجد جامع، نارین قلعه، قصر بهرام، کاروانسرای عین‌الرشید، میدان کهنه گل، برج علاءالدوله، کاروانسرای دیرگچین و ... از آثار و بناهای مهم تاریخی این دیار می‌باشند. از بزرگان و دانشمندان و ناموران سرزمین «دین و تاریخ» می‌توان به قطب‌الدین رازی ورامینی، عبدالملک بن محمد ورامینی، قاضی محمد ورامینی، محمد بن شاه بن القاسم حسینی، عزالدین رازی، قاضی عطا الله و ... اشاره نمود.

حاجی بکتاش ولی: حلقه پیوند نیشابور، ترکیه و آلبانی

سید محمد رضوی -محمد بن ابراهیم بن موسی خراسانی- که به «حاجی بکتاش ولی نیشابوری» معروف است، نسبش به امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. بکتاش ولی نیشابوری، از عارفان مشهور قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) و هم‌عصر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و خلیفه بابااسحاق می‌باشد. حاجی بکتاش، در روستای فوشنجان، از توابع بخش مرکزی نیشابور به دنیا آمد و دوران کودکی و جوانی را در نیشابور و خراسان گذرانید و شاگرد و مرید لقمان خراسانی (لقمان پرنده) –عارف و صوفی بزرگ آن روزگار و از خلیفه‌‌های احمد یسوی- گردید و سپس دوره‌ای را در نجف اشرف و مکه مکرّمه به عزلت و گوشه‌نشینی گذرانید. پس از آن، به روم رفت و در آماسیه، به بابا اسحاق پیوست، و به یاری جنبش «باباییان» (یاران بابااسحاق) بر ضد سلجوقیان روم شتافت. امّا سرانجام این جنبش، به کشتار وسیع بابایان و بسیاری از یاران حاجی بکتاش انجامید. بکتاش نیشابوری پس از این واقعه، به قیرشهر (در ترکیه فعلی) و از آنجا به قَرَه اُویوک (شهر حاجی بکتاشِ کنونی) رفت، به ترویج تعالیم خود پرداخته و تا پایان عمر در آنجا ماند. بکتاش نیشابوری، در میان باباییان پیروان و هواخواهان فراوانی داشت، و با گردآمدن آنان پیرامون وی، او با عنوان «پیر قلندران» و «سرور اَبدال» نامیده شد و طریقت بکتاشی (بکتاشیگری یا بکتاشیه) شکل گرفت. وفات حاجی بکتاش نیشابوری را 669 یا 695 قمری، ذکر کرده‌اند.

«المقالات» نام کتابی است به عربی از بکتاش نیشابوری که ترجمه‌هایی به ترکی، از آن برجای مانده، که در چهار بابِ شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت، تنظیم و در هر باب درباره مرگ، احوال دل، تصوف، زاهد، عارف و محب بحث، و مقام انسان سخن گفته شده است. «مقالات غیبیّه و کلمات عِینیّه» نیز مجموعه‌ای است فارسی، مشتمل بر دو رساله که منسوب به بکتاش نیشابوری می‌باشد و در برگیرنده مجموعه‌ای است از نکات و مواعظ همراه با آیات و روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و همچنین افادات و سخنان وی درباره ذکر، مشاهده، مجاهده، فنا، استغراق و فقر است. پس از درگذشت حاجی بکتاش، مکتب فکری و مذهبی بکتاشی و بکتاشیان گسترش زیادی در آناطولی یافت. اما در اواخر قرن نوزدهم میلادی، بر اثر سیاست تعقیب و تبعید بکتاشیان در دوران حکومت‌ عثمانی‌ها، بکتاشیان متوجه شبه جزیره بالکان گردیدند، آلبانی، محل تجمع و مرکز بکتاشیان جهان گردید و امروزه شهر «تیرانا» -پایتخت کشور آلبانی- مرکز تجمع و برگزاری آیین‌های بکتاشیان جهان، می‌باشد.