پل ابریشم: کانون مواصلاتی سه استان (از جوین و جغتای و جاجرم خراسان تا میامی سمنان)

- گویان، کویان یا جوین بزرگ تاریخی و فرهنگی

ابوعبدالله حاکم نیشابوری (405-321 هجری) در کتاب «تاریخ نیشابور»، جوین بزرگ را چنین توصیف کرده است: «منشاء اولیاء و علماء، قری و قنوات در عمارات به حدّ غایات یه یکدیگر قریب، چنانچ همه را به مثابه یک ربع مسکون مملکت توان گفت ...» بله، سرزمینی که خاستگاه عارفان و دانشمندان است و روستاها و کاریزهای آن چنان به هم نزدیکند که این سرزمین را به شایستگی باید منطقه مسکونی یک کشور (در مقابل مناطق غیر سکونتگاهی آن از قبیل کویرها و بیابان‌ها و ...) خواند. چنین سرزمینی آباد و پرجمعیت، باید بستر امن جاده‌ها و توقفگاهی دائمی برای مسافران و بازرگانان باشد. تاریخ نیز به جز این، گواهی نمی‌دهد.

یاقوت حموی (قرن 6 هجری) در کتاب «معجم‌البدان» نوشته است: «کوره‌ای (= منطقه‌ای) بزرگ و زیباست که بر سر کاروان‌ها از بسطام تا نیشابور قرار دارد؛ اهالی خراسان آن را کویان گویند که معرب آن جوین باشد.» شمس‌الدین محمد مقدسی (قرن 4 هجری) در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، ضمن توصیف جوین بزرگ، به راه مهم دیگری در این سرزمین اشاره می‌کند: «گویان (جوین) سرزمینی پهناور و پرحاصل است، میوه و غلّه بسیار و پوشاک از آن صادر می‌کنند. راهی به گرگان دارد. مردمش اهل حدیث و ادب‌دوستند. نام شهر ایشان آزادوار است؛ آباد و پرجمعیت و حاصل‌خیز است.» پس جوین بزرگ، با سه شهر مهم شمال شرق ایران قدیم ارتباط جاده‌ای پایدار داشته است: «نیشابور» در شرق، «گرگان» در شمال غرب و «بسطام: در غرب. بسطام در 5 کیلومتری شمال شهر شاهرود امروزی قرار دارد.

- گویان (جوین بزرگ) و جاده ابریشم

در نوشتار «دستاوردهای احیای «جاده ابریشم خراسان» به معرفی جاده ارتباطی نیشابور و جوین بزرگ (شهرستان‌های خوشاب، جوین و جغتای امروزین) به گرگان و بسطام پرداخته‌ و خاطرنشان نمود‌ه‌ایم که جوین بزرگ، یکی از نقاط مستند و شناخته‌شده در مسیر شاهراه خراسان و جاده ابریشم بوده و در مسیر پرجاذبه و اصلی سفرهای تجاری و کاروانی خراسان بزرگ غربی قرار داشته است. چنانکه آیرین فرانک و دیوید براونستون در کتاب معروف «جاده ابریشم» (The Silk Road: A History) منازل نیشابور تا ری را چنین برشمرده‌اند: «دشت جوین، پل ابریشم، بسطام (شاهرود)، دامغان و خوار.»

بنابراین جاده جوین بزرگ، مسیری تجاری و کاروانی بوده که نقش برجسته‌ای در مبادلات و مواصلات شاهراه خراسان و جاده ابریشم بر عهده داشته و در مقام مقایسه با موقعیت امروز، می‌توان آن را با جایگاه مواصلاتی امروزین بزرگراه مشهد به تهران برابر نهاد. بر اساس اسناد موجود، جاده جوین تا دوره قاجاریه پویایی و موقعیت مواصلاتی برجسته خود را داشته است. اما اینکه چه رویدادی، این جاده را از اهمیت مواصلاتی و ایفای نقش پویای خود در تاریخ انداخته است، می‌تواند موضوع پژوهشی تاریخی باشد که از حوصله این نوشتار خارج است. به هر حال سندی مربوط به 1311 قمری/1272 شمسی در دست است که از حضور این جاده مهم در مواصلات عمده خراسان و ایران حکایت می‌کند. این نسخه خطی که به شماره عمومی 18098 در بـخش مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری‌ می‌شود، به خط کتابت‌ محمدنـاصرخان شجاع‌الدوله، حکمران قـوچان در عـهد ناصرالدین‌شاه‌قاجار و به تاریخ 1311ق به نگارش درآمده، و در واقع شرح وقایع سفر شجاع‌الدله به تهران است.

او در سفرنامه خود می‌نویسد: «صـبح چهارشنبه بیست و هشتم (ربیع‌الاول) برخاستیم خیلی هوای خوبی بود بنه را به حاجی‌خان سپردم گـفتم حـرکت بدهند منزل را هم خداشاه قرار‌ دادم‌ کـه‌ از قلاع جوین است بعد از حرکت‌، خودمان هم بـا همراهان حرکت از راه‌ میاندشت روانه شدیم داخل جلگه جوین شده نهار را در سامان صرف نمودیم‌، کالسکه را‌ هم‌ آقابیگ پیشخدمت از راه رباط‌ها به سامان آورده بود خیلی خوشوقت شدم زیرا که دنبل (دُمل چرکی) داشتم درست نمی‌توانستم به اسب سوار شوم‌ بعد از نهار حرکت کرده آمدیم‌ کورشاه که دو منزل است. چادرها را در پهلوی‌ قلعه دور ترک زده بودند و درویش از زودآباد جوین آمده بود ... صـبح پنجشنبه بیست و نهم، برخاسته قار منزل شفیع‌آباد دادم‌ که‌ آخر قلعه‌جات جوین است. خودمان با بار خانه حرکت کردیم اول مغرب را شفیع‌آباد رسـیدیم‌ ... روز شنبه دوم شهر ربیع الاول را‌ قرار‌ دادم منزل پول ابریشم (پُل ابریشم) که آخر خاک خراسان است. شهی هم ندارد‌ آذوقه‌ یکشنبه‌ را از شفیع‌آباد برداشتند ... خلاصه دو به غروب برخاسته پیاده با‌ جمعی‌ رفتیم به تماشای رودخانه‌ و آب‌ پول‌ ابریشم (پل ابریشم)‌ خیلی سیل می‌آمد‌. عبور‌ از آب ممکن نبود‌. تفرج‌کنان‌ بر روی تپه‌هائی‎که نزدیک بود بیرون شدیم فراشباشی نفس‎زده بالا تپه‌ بیرون شد خیلی خندیدیم نزدیک غروب آمد منزل رباطی ‌در اینجا‌ هست. مشهور‌ است شاه‌عباس جنّت‌مکان ساخته در واقع باوجودی‌که قریب سیصد سال زیاد است ساخته شده و ابدا در این مدت تعمیری نشده باز هم می‌شود که در حجره‌هایش‌ مکان کرد ...»

- ناحیه تاریخی پل ابریشم؛ حلقه پیوندمواصلاتی سه استان

در پژوهشی پیرامون نقش گردشگری روستایی در توسعه شهرستان شاهرود، به نقل از کتاب «سیمای استان؛ جغرافیا، تاریخ و جغرافیای تاریخی» (نوشته علی بنی‌اسدی و محمد طهائی؛ ناشر: دفتر امور اجتماعی و انخابات استانداری سمنان؛ چاپ 1374)، از رباطی به نام کاروانسرای جاده ابریشم واقع در روستای محمدآباد پل ابریشم، در شمار آثار تاریخی این منطقه یاد شده است. با ارتقای بخش میامی شهرستان شاهرود در سال 1390، روستای محمدآباد پل ابریشم از توابع دهستان کلاته‌های شرقی بخش مرکزی شهرستان میامی به شمار می‌آید. این روستا در کرانه غربی رودخانه کال شور جاجرم قرار دارد. و با طی مسیری در حدود 15 کیلومتر به شمال غرب به نقطه مرز سه استان می‌رسیم: خراسان رضوی، خراسان شمالی و سمنان. اینجا «ناحیه پل ابریشم» است و اینجا جایی است که «پروژه جاده‌ای پل ابریشم»، پیوندی مستقیم و پایدار میان سه استان کشور برقرار خواهد نمود. و اینجا دروازه توسعه پایدار سه شهرستان جغتای، جاجرم و میامی است که چندین شهرستان پیرامونی از جمله: شاهرود، گرمه، اسفراین، جوین، بام و صفی‌آباد، خوشاب، فیروزه، سرولایت و نیشابور از آن بهرمند خواهند شد. شاهکار احیای شاهراه تاریخ و فرهنگ خراسان و جاده گردشگری-تجاری ابریشم در ناحیه پل ابریشم، رقم خواهد خورد.     

منابع:

- ابوعبدالله حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، 1375ش، ص215.

- یاقوت حموی، معجم البلدان، 1977م، ج2، ص192.

- شمس‌الدین محمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، 1361ش، ج2، ص465.

- ایرین فرانک، جاده ابریشم، 1376، ص20.

- نسخه خطی به شماره ثبت 18098 بخش مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.

- پروانه عزیزی، نقش گردشگری ژایدار روستایی در توسعه مناطق روستایی استان سمنان (مطالعه موردی مناطق روستایی شهرستان شاهرود)، فصلنامه جغرافیایی سرزمین، پاییز 1383، ص102.