دیوارنگاره سوارکار سبزپوشان نیشابور

توضیح تصویر: در نقاشی دیواری کاخ سبزپوشان، واقع در نیشابور سوارکاری ملبّس به خفتانی سفت و آراسته، با آستین‌های تنگ و شلواری مزیّن (یا ساق پیچ‌هایی که پاشنه‌ها را پوشانیده) همراه با چکمه ای بلند و نوک تیز به چشم می‌خورد. در بالای آستین‌های خفتان، نوارهای «طراز» (سوزن دوزی شده) از خط شبه کوفی که مقوله رایج لباس در اوایل دورهٔ اسلامی است، وجود دارد. این سوارکار دارای کمربندی است با سه آویز که دو شمشیر از آن آویزان است، به طوری که به یک سو منحرف شده‌است.

در سال ۲۸۹ هجری، سرزمین خراسان و پایتختش، نیشابور، به تصرف سلاطین سامانی درآمد و ضمیمه ماورالنهر گردید. نیشابور در زمان سامانیان سپه‌سالارنشین و امیرنشین خراسان بود و چون خود دروازه رخدادهای فرهنگی بود، الگوی شهری هم چون بخارا شد. در حقیقت نیشابور در آن دوران دروازه و راه گذر بسیاری از هنجارهای فرهنگی جهان اسلام بود. در این دوران، نیشابور در کنار بخارا و سمرقند از مراکز فرهنگی و هنری عمده سامانی به‌شمار می‌آمد و نام و برند این شهر بویژه در هنرهای سفالگری و نقاشی (نگارگری) ایران دوره سامانی بسیار شاخص می‌باشد. نگارگری در این روزگار، در کنار دیوارنگاری، به گونهٔ کتاب‌آرایی هم به زندگی خود ادامه داد و هنرمندان این روزگار علاقهٔ ویژه‌ای به آذین کتاب‌ها نشان دادند. گفته می‌شود که یکی از بزرگان سامانی، نگارگران چینی را مأمور کرد تا نوشتار منظوم کلیله و دمنه را مصور کند؛ ولی با ارزش‌ترین آثار نگاره‌ای یافت شده در این روزگار، در پیوند با دیوارنگاره‌های پیرامون نیشابور و سفالینه‌های منقوش این شهر است. 

از نمونه‌های نگاره‌های دیواری نیشابور می‌توان به دیوارنگاره‌ای اشاره کرد که طرحی خطی از یک صیاد قوش را نشان می‌دهد. در این نگاره، صیاد که یکی از بزرگان سامانی است، در حالی که قوشی در دست دارد، سوار بر اسب دیده می‌شود. اسب در حال تاختن است و سوارکار هم کلاهی بر سر، لباسی ابریشمی بر تن و حلقه‌ای پهن بر بازویش دارد. البته چهرهٔ سوارکار به شوند(:سبب) آسیب دیوارنگاره قابل تشخیص نیست و ما نمی‌دانیم که این تصویر در پیوند با کدام‌یک از بزرگان سامانی است. این نگاره هم‌اکنون در موزهٔ ایران باستان نگه‌داری می‌شود. با در نگر داشتن احساسات ملی‌گرایانهٔ سامانیان، می‌توان به آسانی به اصالت این آثار پی برد و می‌توان گفت که رفته‌رفته از این روزگار به بعد، آیین‌های هنری و فرهنگی ایرانی، سرزمین‌های باختری (غربی) را زیر نفوذ جای داد. نگاره‌های دیواری نیشابور از دید انتزاعی بودن قابل توجه هستند. در این نقاشی‌ها تمثیل‌ها و رمزهای بسیاری به کار رفته که نمونهٔ آن در آثار نگاره‌های پیشین کم‌تر به دید می‌آید.

منابع:  «معماری و هنر در دوره سامانیان»، سعیده سلطانی مقدم، وبگاه پژوهه؛ «سامانیان، آغاز دگرگونی‌های نوین»، بنفشه میرزایی، وبگاه امرداد.؛ «پوشاک در ایران از استیلای عرب تا تهاجم مغول»، وبگاه امینو.