سازمان میراث فرهنگی، در تدارک طرحی ویژه برای پاسداری از «ارزش‌های تاریخی – فرهنگی نیشابور»

تصویر: نمایی بازآفرینی شده از شهر نیشابور کهن

لزوم «تهیه طرح ویژه آمایش حریم منظری شهر کهن نیشابور و طرح ویژه تفضیلی عرصه و حریم شهر کهن نیشابور با رویکرد حفاظت از ارزش‌های تاریخی–فرهنگی نیشابور»، از سوی شورای عالی معماری و شهرسازی ابلاغ شد. به گزارش ایسنا، در جنوب شهر فعلی نیشابور ناحیه‌ای به وسعت ۳۵۰۰ هکتار قرار دارد که به استناد متون و شواهد زیستگاهی از صدر اسلام تا اوایل دوره ایلخانی مورد استفاده بوده است. قسمت اعظم نیشابور کهن امروزه در دل خاک نهفته است و آثار آن محدود به چند تپه اصلی از جمله آلپ ارسلان، تپه مدرسه، آهنگران، سبزپوشان، بازار، طرب آباد، کهن دژ، تپه قنات و شادیاخ می‌شود. از این میان تپه‌های طرب‌آباد، سبزپوشان و قنات در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۸ ش توسط هیئت باستان‌شناسی موزه متروپولتین و شهر کهنه نیشابور در سال ۱۳۸۴ به دست هیئتی ایرانی–فرانسوی مورد کاوش قرار گرفت .  اما با توجه به مشکلاتی که در طول سال‌های گذشته برای این محوطه‌ی تاریخی رخ داده بود و دست‌درازی‌هایی‌که باعث شده بود این محوطه به خطر بیفتد باعث شد تا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در نامه‌ی چهارم مهرماه امسال به شماره ۲۱۹۹۲/۹۵۲۵۰۰ از شورای عالی معماری و شهرسازی درباره‌ی تهیه‌ی «طرح ویژه پهنه تاریخی نیشابور» درخواست کند و به دنبال آن شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه‌ی ۲۴ آبان پس از اعلام گزارش توجیهی تهیه طرح ویژه، تصمیم‌گیری کرد که «جایگاه نیشابور به عنوان یکی از مناطق کلیدی خراسان بزرگ و ایران در جغرافیای طبیعی و تاریخی حوزه ایرانشهر» بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

و سرانجام در سوم آبان ماه امسال، مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی برای «منطقه تاریخی – فرهنگی نیشابور» از سوی معاونت معماری و شهرسازی کشور به استانداری خراسان رضوی ابلاغ شد، درا ین مصوبه عرصه و حریم این محوطه‌ی تاریخی و اجرائی شدن یک طرح ویژه در دستور کار قرار گرفت.

محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، در این زمینه به ایسنا می‌گوید: بر اساس جلسه‌ی برگزار شده از سوی شورای عالی معماری و شهرسازی؛ به دلیل اهمیت و ظرفیت بالای تاریخی و فرهنگی نیشابور و سابقه‌ی تاریخی این محوطه؛ تهیه‌ی حریم و عرصه نیشابور، در قالب یک طرح ویژه و با رعایت لایه‌های تاریخی و فرهنگی و ملاحظات موجود در اولویت قرار گرفت. او تاکید می‌کند: براین اساس، برای اجرائی شدن طرح ویژه، نیاز به مشاوری با سابقه‌ی باستان‌شناسی در این زمینه احساس می‌شود.

ابوالفضل مکرمی‌فر، مدیر پایگاه منطقه تاریخی – فرهنگی نیشابور، نیز در این زمینه به ایسنا می‌گوید: منطقه تاریخی – فرهنگی نیشابور با مساحت ۱۴ هزار هکتار عرصه و حریم، ۱۴۵ روستا که بیش از ۵۴ روستای آن تاریخی است، یکی از بزرگترین محوطه‌های تاریخ کشور است که از مهمترین ویژگی‌های این منطقه می‌توان به  ارتباط تنگاتنگ شهر، روستا، مزارع، باغ‌ها و اهمیت آن که از دیرباز در معیشت منطقه وجود داشته  و میراث زنده و پویای کشاورزی و روستایی و منابع طبیعی و معدنی، بافت روستایی اصیل و تداوم حضور جوامع محلی اشاره کرد. او از ویژگی‌های این منطقه تاریخی را جابجایی شهر تاریخی نیشابور در چهار دوره تاریخی در عرصه موجود دانست که دلالت بر پایداری این شهر در ادوار مختلف تاریخی در برابر حوادث طبیعی و انسانی دارد.

وی این مصوبه را دارای ۱۳ بند می‌داند و می‌گوید: «تهیه طرح ویژه آمایش حریم منظری شهرکهن نیشابور و طرح ویژه تفضیلی عرصه و حریم شهر کهن نیشابور با رویکرد حفاظت از ارزش‌های تاریخی – فرهنگی نیشابور» از مهمترین بندهای این مصوبه هستند. او با تاکید بر لزوم «حفاظت و صیانت از منطقه تاریخی – فرهنگی نیشابور و تاکید بر تهیه طرح ویژه آمایش شهر کهن نیشابور» که از مفاد این مصوبه است، ادامه می‌دهد: در این مصوبه با توجه به تاثیر هرگونه اقدام عمرانی بر لایه‌های زیرین «پهنه شهر کهن نیشابور» همه‌ی اقدامات موضعی و عمرانی در مقیاس خرد و کلان قبل از تصویب طرح ویژه آمایش حریم منظری شهر کهن نیشابور ممنوع قلمداد شده است.

به گفته‌یی مکرمی‌فر در این مصوبه ابلاغ شده است که «با توجه به لزوم شناخت توان بالقوه طبیعی و زیست‌محیطی و ارزش‌های بنیادین منطقه نیشابور و پهنه شهر کهن نیشابور به طور یکپارچه و در تمامیت آن برای سنجش امکان تحول توان پهنه از قوه به فعل، با هدف آبادانی سرزمین و حیات پایدار و با توجه به شاخص‌های مهم طبیعی-محیطی و فرهنگی نیشابور و لزوم حفظ شاخص‌های آبادانی باید موارد مختلف مورد توجه قرار گیرند.

وی ادامه می‌دهد: بر این اساس «ارتباط تنگاتنگ شهر و روستا و مزارع و باغ‌ها و اهمیت آن که از دیرباز در معیشت منطقه و لزوم حفظ این ارتباط» قرار دارند. «میراث همچنان زنده و پویای کشاورزی و روستایی و منابع طبیعی و معدنی و لزوم حفظ کاربری اراضی کشاورزی و باغات» و «بافت روستایی اصیل و تداوم حضور جوامع محلی و لزوم جلوگیری از مهاجرت و توانمندسازی جوامع محلی و مدیریت بهینه نظام پایدار آب در منطقه و لزوم احیاء نظام پایدار آب در نیشابور» مورد توجه قرار می‌گیرد.

به گفته‌ی مدیر پایگاه میراث فرهنگی نیشابور، طرح ویژه آمایش حریم منظری شهر کهن نیشابور و طرح ویژه تفصیلی عرصه و حریم شهر کهن نیشابور (ابلاغ شده به نام شماره ۸۸۹/۹۲۲۵۰ مورخ ۶/۱۲/۹۲) با رویکرد حفاظت از ارزش‌های اشاره شده، به مقیاس‌های مناسب، توسط وزارت راه و شهرسازی و با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سایر دستگاه‌ها و نهادهای ذی ربط تهیه شده که باید به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری برسد.

وی با بیان این‌نکته که در این مصوبه تاکید شده است؛ «در زمان تهیه طرح اخذ نظر و استعلام از سازمان میراث فرهنگی کشور ضروری است»، ادامه داد: براساس بندهای آن «با توجه به تأثیر هر گونه اقدام بر لایه‌های زیرین پهنه شهر کهن نیشابور، همه‌ی اقدامات موضعی و عمرانی در مقیاس خرد و کلان از جمله طرح‌های گردشگری، احداث راه و ... پس از تصویب طرح ویژه آمایش حریم منظری شهر کهن نیشابور مقدور بوده و لازم است از هر گونه تهیه طرح و انجام اقدامات توسعه‌ای موازی اجتناب شود. به گفته‌ی وی ضوابط عرصه و حریم شهر کهن نیشابور ششم اسفند ماه ۱۳۹۲ به شماره ۸۸۹/۹۲۲۱۰ تصویب و ابلاغ شد.

به گزارش ایسنا، در این مصوبه با تاکید بر این‌که «جایگاه ویژه منطقه نیشابور و موقعیت شهر کهن نیشابور از منظر تاریخ سیاسی و جغرافیایی اداری و لزوم بررسی جامع‌نگر در چارچوب چالش‌های منطقه‌ای و جهانی»، مورد توجه است؛ تاکید شده که «جایگاه نیشابور از منظر تحولات دینی و مذهبی و لزوم شناخت بستر حضور و استقرار امام هشتم شیعیان در نیشابور و روند تحولات در حوزه‌های دینی و مذهبی و تبعات منطقه‌ای و جهانی آن، بستر تولید حجم عظیمی از میراث مکتوب و غیرمکتوب با شهرت جهانی است.»

همچنین براساس این مصوبه «جایگاه ویژه نیشابور در حوزه ارتباطات و اقتصاد شرق در دوران باستان و دوران اسلامی و لزوم شناخت شاخص‌ها و ویژگی‌های شبکه‌های ارتباطی و روابط اقتصادی و امکان‌سنجی ارتقاء سطح توان منطقه از قوه به فعل»، «جایگاه ویژه نیشابور از منظر تحولات حوزه فرهنگ و ادب، علوم و فنون و صناعت و لزوم شناخت شاخص‌ها و ویژگی‌های مرتبط با این حوزه‌ها و امکان‌سنجی ارتقاء سطح توان منطقه از قوه به فعل»، «جایگاه ویژه نیشابور از منظر تنوع پهنه‌های زیستی و آثار تاریخی و فرهنگی، بستر شکل‌گیری محوطه‌های استقراری و حجم عظیمی از میراث فرهنگی با شهرت جهانی، لزوم حفظ آثار و ارزش‌های آن و جایگاه تاریخی نیشابور از منظر جغرافیای سیاحت، بستر شکل‌گیری محوطه‌های زیستی مرتبط و تولید حجم عظیمی از میراث فرهنگی، لزوم تبیین چارچوب ضوابط کارآمد گردشگری فرهنگی» نیز مورد توجه است.

شهر «نیشابور» تا امروز به عنوان بزرگترین محوطه تاریخی کشور به ثبت رسیده است، این شهر به عنوان تنها شهر بازمانده از چهار شهر مهم خراسان بزرگ است که نقش اساسی در حیات پایدار تاریخ ایران و جهان اسلامی داشته و دارد.