نیشابور؛ تأثیرگذارترین قطب جمعیتی شمال شرق ایران در جاده ابریشم

«تأثیرات متقابل نیشابور و راه ابریشم در دوره ساسانی»، مقاله‌ای است که در فصلنامه مطالعات باستانشناسی دانشگاه تهران منتشر شده. میثم لباف خانیکی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در بخشی از مقدمه این مقاله چنین نوشته است: «تداوم تولید اقتصادی و حیات ساختار سیاسی- اجتماعی نیشابور، در اثر ارتباط و تعامل  این شهر، با دیگر مراکز تولید و حوزه­‌های جمعیتی و فرهنگی بود. امکان برقراری این ارتباط از طریق مسیری بود که از سواحل شرقی مدیترانه شروع شده، از نیشابور می‌گذشت و تا ایالت‌های غربی چین ادامه می‌یافت. راه بزرگ خراسان که در یک سده اخیر، به نام «راه ابریشم» شهرت یافته است، نه ­تنها زمینه تبادل کالا میان جوامع مختلف را مهیا می‌ساخت، بلکه مسیری برای تبادل فرهنگ، اندیشه و اعتقادات مردمان شرق و غرب آسیا نیز به­ شمار می‌رفت. نیشابور در میانه این راه، در مقام «مسکن بازرگانان»، یکی از کانون‌های صادرات و واردات کالاهای تجاری و یکی از عمده‌ترین مراکز تلاقی افکار و فرهنگ‌های مختلف به شمار می‌رفت. گزارش جغرافیانگاران متقدم از تولید انواع منسوجات در نیشابور و استخراج مرغوب‌ترین سنگ‌ها از معادن آن شهر، گویای نقش تأثیرگذار نیشابور در مبادلات بازرگانی راه ابریشم است.

از طرف دیگر، حضور مسلمانانی از فرق مختلف در نیشابور قرن چهارم هجری، شواهد فعالیت مذهبی نسطوریان در قرن چهارم و پنجم هجری و بازتاب اعتقادات مانویان در نقاشی‌های دیواری نیشابور قرن سوم هجری، گواهی بر وجودِ جریان‌های فکری و عقیدتی متنوع در جامعه نیشابور آن دوران است. بر اساس یافته­ های باستان­شناسی، نیشابور قبل از آنکه از ارکان یک شهر برخوردار شود، زیستگاهی کوچک با سکنه معدود بود و بالطبع از فرایندهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جاری در راه ابریشم تأثیر می‌پذیرفت. اما از زمانی که به عنوان یک پادگان نظامی مورد توجه پادشاهان ساسانی قرار گرفت و سپس به عنوان یکی از مراکز مهم سیاسی- اجتماعی خراسان بزرگ شناخته شد، در جایگاه تأثیرگذارترین قطب جمعیتی شمال شرق ایران بر سر راه ابریشم ایفای نقش نمود ...» برای مطالعه متن کامل این مقاله به وبگاه فصلنامه «مطالعات باستانشناسی» دانشگاه تهران مراجعه نمایید./ یار خراسانی- سرزمین بینالود