از نیشابور تا سن‌پترزبورگ: طرحی برای «پایتخت کتاب ایران» در نمایشگاه کتاب تهران

شهر نیشابور؛ با پیشینه و پشتوانه تاریخی و فرهنگی گرانسنگ؛ فرهنگ‌شهر نامدار حوزه تمدن ایرانی و اسلامی؛ و گرانیگاه تاریخ و فرهنگ خراسان؛ در جایگاه «پایتخت کتاب ایران»، در بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضور یافته است. برنامه‌های گوناگونی، در غرفه نیشابور در این نمایشگاه، به کوشش دست‌اندرکاران حوزه فرهنگ شهرستان،  پیش‌بینی شده که بی‌گمان، تاثیرات ارزشمندی در زمینه معرفی توانمندی‌های فرهنگی، ادبی و گردشگری نیشابور در این عرصه ملی و بین‌المللی خواهد داشت. همچنین؛ حضور رسمی نیشابور به عنوان «پایتخت کتاب ایران»، بستری برای فعال‌سازی «دیپلماسی شهری» نیشابور در بخش بین‌الملل نمایشگاه تهران است. این نوشتار به با توجه ویژه به فعال‌سازی پتانسیل نیشابور در بخش بین‌الملل، پیشنهاداتی را در این زمینه ارائه می‌نماید. 

  

- فرهنگ‌شهر فرهنگ‌آفرین:

به باور پژوهشگران و صاحبنظران تاریخ و تمدن ایران؛ برجسته‌ترین نقش نیشابور در تاریخ ایران، نقشی است که در عرصه فرهنگ و دانش، از خود برجای گذاشته است. دکتر محمد اسلامی ندوشن می‌گوید: «نیشابور در ایران بعد از اسلام، مقام ویژه‌ای دارد. در دهانه مشرق نهاده شده و در دشتی وسیع و حاصلخیز در دامنه باشکوه کوه بینالود، در فاصله اندکی از توس، که از آنجا کشیده می‌‌شود تا بلخ و بخارا، این مجموع، خراسان بزرگ را کانون یکی از بزرگترین ماجراهای فرهنگی و سیاسی جهان کرده است.» باری؛ نیشابور،«پایتخت فرهنگی خراسان» و گرانیگاه و پیشاهنگ تاریخ و فرهنگ بخشی از خراسان بزرگ ایران تاریخی و فرهنگی است که در جغرافیای ایران امروز، به نام استان‌های سه‌گانه «خراسان» نامیده می‌شود.  

نیشابور خراسان؛ امروز، سال‌هاست که زخم ژرفناک یورش تمدن‌سوز توحش تاتار و رنج جانکاه نامهربانی‌های طبیعت و تاریخ را به تاریخ سپرده و این نیشابور جوان؛ که افرازش اخگرهای امید و خروش کوشش‌های نستوه، در چشمان و چهرگان و دل‌های یکایک فرزندان فرهنگ‌پرور و دیّاران مهرورز آن، نوزایی و بازآفرینی شکوه فرهنگی و تمدنی خراسان عزیز ایرانِ جان را نوید می‌دهد؛ گام‌هایی استوار و پایدار، در راه سرشت و رسالت تاریخی خود برداشته. پاژنام نیشابور، فرهنگ‌شهر است و شهرتش، فرهنگ‌آفرین.

- پایتخت کتاب ایران و رایزنی‌های فرهنگی:

باری؛ نیشابور جوان، فرهنگ‌شهر خراسان، در کوشش و کارزاری غرورانگیز، در اسفند‌ماه 1394 خورشیدی، عنوان «پایتخت کتاب ایران» را به خراسان آورد ... چنان ستایش‌انگیز که بالاترین مقام رسمی حوزه فرهنگ خراسان، با این نوید که «زمینه‌ی تحقق ثبت عنوان پایتخت کتاب جهان، برای پایتخت کتاب ایران، نیشابور، دور از دسترس نخواهد بود»، این شهر را به شایستگی؛ با عنوان «فخر دیار بینالود و سرزمین خراسان» یاد کرد. فرهنگ‌شهر خراسان، پایتختی کتاب ایران (در سال 1395) را با حضوری شایان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، آغاز کرده است. سکان‌دار اداره فرهنگ نیشابور، برنامه‌های طرح ویژه «نیشابور؛ پایتخت کتاب ایران» را چنین معرفی کرده است: «اجرای سه ویژه برنامه در سرای اهل قلم، برگزاری شب‌های مشاهیر نیشابور، معرفی جوایز پایتخت کتاب ایران، معرفی جایزه خشت طلا برای جشنواره شعر کارگری، معرفی انتشارات شهرستان و تالیفات نیشابوریان، معرفی نشریات شهرستان، اعلام برنامه‌های طرح پایتختی کتاب در نیشابور، معرفی کتابخانه‌های عمومی و مشارکتی و کتابخانه‌های بزرگ غیرعمومی، معرفی جاذبه‌های  گردشگری در قالب پوستر و توزیع لوح فشرده، برگزاری نشست‌های فرهنگی، اجرای موسیقی محلی و مقامی و برگزاری مسابقه خوشنویسی با حمایت استاد سامانی، عمده برنامه‌های نیشابور است.»

از نگاه نگارنده؛ حضور فرهنگی نیشابور در نمایشگاه کتاب تهران، نه تنها بازتابنده برنامه‌ها و رویکرد «پایتخت کتاب ایران»، بلکه نمایشگر و نماینده بخش فرهنگ خراسان است. و این جایگاه، نقش‌آفرینی ویژه فرهنگی نیشابور را، در راستای بهره‌برداری حداکثری از فرصت ارزشمند این برهه زمانی، بایسته می‌نماید. رایزنی و ارتباط‌گیری برای زمینه‌سازی و بسترسازی همکاری‌های فرهنگی به ویژه در حوزه‌های «کتاب، نشر و رسانه» با نمایندگان کشورهای حاضر در بخش ‌بین‌الملل این نمایشگاه، به عنوان یکی از برنامه‌های اجرایی دست‌اندرکاران حوزه فرهنگ نیشابور، پیشنهاد می‌گردد.

- روسیه، مهمان ویژه نمایشگاه کتاب:

در پی اعلام وبگاه رسمی نمایشگاه؛ کشور روسیه، میهمان ویژه بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران است. از همین روی؛ روسیه، در سطحی بالا، در این نمایشگاه شرکت نموده است. سرگئی کایگین، مدیر کل دبیرخانه نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب روسیه، در مورد ترکیب هیات شرکت‌کننده روسی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران گفته است: «این هیات متشکل از 35 نفر به سرپرستی «میخاییل شویدکوی»، نماینده ویژه رئیس جمهوری در امور همکاری‌های فرهنگی و بین‌المللی است و چندین نویسنده از جمله آلکسی وارلاموف، یوکتور یروفییف، کانتا ابراهیموف، فرید نعیموف، یلنا اوساچفا و ناظم زینال اف، همراه هیاتی از ناشران، مدیران مراکز آموزشی و روزنامه‌نگاران، کاروان فرهنگی روسیه را تشکیل می‌دهند.» روسیه به عنوان مهمان ویژه نمایشگاه امسال کتاب تهران در غرفه‌ای 300 متر مربعی در سرای ملل شهر آفتاب میزبان نشست‌های مختلفی با هدف شناساندن فرهنگ، هنر، ادبیات و جاذبه‌های گردشگری روسیه و نیز معرفی ترجمه‌های متقابل ادبیات دو کشور است.

اگر نیک بنگریم؛ این زمان، درنگی گرانمایه برای رایزنی «نیشابور؛ پایتخت کتاب ایران» با نماینده فرهنگی کشور روسیه در این نمایشگاه، در راستای بهره‌گیری از توانمندی‌های آن در صنعت چاپ و نشر (و حوزه‌های دیگر، از جمله: گردشگری، بهداشت و درمان، دانشگاه و پژوهش، صنعت و کشاورزی و ...) و همچنین ایجاد پیوندهای فرهنگی با یکی از شهرهای این کشور به شمار می‌آید. در این زمینه، باید گفت که نیشابور، به عنوان یکی از فرهنگ‌شهرهای کهن جهان، در میان مردم روسیه نیز شناخته شده است و حکیم خیام نیشابوری، حلقه اصلی ارتباطی نیشابور با ملت روسیه می‌باشد. چنانکه محسن شجاعی، رئیس دانشکده زبان‌های خارجه و مدیر گروه زبان روسی واحد تهران می‌گوید: «شمارش غیررسمی در مسکو نشان می‌دهد که بالاترین تعداد چاپ رباعیات خیام بعد از چاپ‌های فارسی متعلق به روسیه است و بعد از ایرانی‌ها، روس‌ها بیشترین رویکرد را به خیام دارند.»

در جایگاه خیام در میان ملت روسیه، اشاره به همین نکته کافی است که: ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در یک نشست مطبوعاتی، در کاخ کرملین، به خبرنگاران پیشنهاد داد که کتاب خیام را بخوانند. پوتین در این باره گفته است: «اخیراً همسرم یک کتاب بسیار خوب از رباعیات خیام را به من هدیه داد، در آن مطالب بسیار جالبی هست که می‌تواند برای خواننده کمک خوبی در زندگی باشد. از این رو من به شما توصیه می‌کنم که این کتاب را حتما بخوانید». بعد از این مصاحبه و انتشار آن در رسانه‌های روسیه، کتاب رباعیات خیام، یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌ها در بازار کتاب روسیه، به شمار می‌آید. محققان می‌گویند که خیام پس از «الکساندر پوشکین» در روسیه به عنوان دومین سخنور بزرگ مطرح است و کتاب‌های وی بیش از همه، منتشر می‌شوند و بیش از هر ادیب دیگر علاقه‌مند و متقاضی دارد. این پشتوانه و سرمایه فرهنگی را باید قدر شناخت و بی گمان، «خیام» و «پوشکین» می‌توانند گرانیگاه رویداد فرهنگی نیشابور و روسیه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باشند.

- پوشکین، نماد جهانی ادبیات روسی:

الکساندر سِرگِیویچ پوشکین (Alexander Sergeyevich Pushkin)؛ شاعر و نویسنده روسی سبک رُمانتیسیسم، در ۶ ژوئن ۱۷۹۹ در شهر مسکو، چشم به جهان گشود و در ۱۰ فوریه ۱۸۳۷ در «سن پترزبورگ»، درگذشت. پوشکین، بنیان‌گذار ادبیات روسی مدرن به شمار می‌آید و از دیدگاه شعرشناسان؛ او شاعری در حد و اندازه‌های جان میلتون و الیوت در انگستان، گوته و ریلکه در آلمان، پسوا در پرتغال، بودلر و پل الوار در فرانسه، باتلر ییتس در ایرلند، سفریس و ریتسوس در یونان و آلن پو و والت ویتمن در آمریکاست. از مهمترین آثار پوشکین می‌توان به «روسلان و لودمیلا»، «زندانی در قفقاز»، «باریس گدونوف»، «یوگینی انیگین» و ... اشاره کرد. پژوهش‌های حوزه ادبیات تطبیقی، نشان داده است که این شاعر نامدار روس، از ادبیات کلاسیک ایران تاثیر بسزایی پذیرفته است. او، یکی از استوانه‌های  ادبیات روسی است و او را بزرگ‌ترین شاعر زبان روسی می‌دانند. ملت روس، او را در جایگاه شاعر و هنرمند ملی و نماد زبان روسی و جزء مفاخر خود، گرامی و بزرگ می‌دارند. در روسیه، در سالگرد پوشکین، یک جشن ملی برگزار می‌شود و همزمان در ده‌ها کشور جهان نیز به مناسبت سالگرد این نابغه ادبی روس، برنامه‌هایی برگزار می‌شود. آرامگاه پوشکین، در «سن‌پترزبورگ» واقع شده است.

- سن‌پترزبورگ، شهر تاریخی و پژوهش‌های ایرانی:

سن پترزبورگ (Saint Petersburg) ، دومین شهر بزرگ روسیه، پس از مسکو؛ در شمال‌ غربی این کشور واقع شده است. این شهر در سال  ۷۰۳م، به دستور پتر کبیر ساخته شد و از آن زمان تا ۱۹۱۸ پایتخت روسیه بود. سنت پترزبورگ؛ به معنای شهر پتر مقدس است و پتر مقدس، یکی از حواریون حضرت عیسی مسیح (ع) بود که حامی این شهر، پنداشته می‌شود. تاریخ روسیه، با وقایع شهر سن‌پترزبورگ، عجین شده و اکثر وقایع تاریخی سه قرن اخیر روسیه، در این شهر، رخ داده است. تمام امپراتوری‌های روسیه، از پتر کبیر تا نیکلای دوم، در این شهر، حکومت کرده‌اند. با وجود اینکه سن‌پترزبورگ، به نسبت بسیاری از شهرهای دنیا، شهر جوانی محسوب می‌شود، اما از لحاظ جاذبه‌های تاریخی و طبیعی، یکی از غنی‌ترین شهرهای دنیا به شمار می‌آید.

از آثار تاریخی و فرهنگی شاخص سن‌پترز‌بورگ، می‌توان به موزه آرمیتاژ (بزرگترین موزه دنیا)، کلیسای جامع اسحاق، آرامگاه تزارهای روسیه و ... اشاره نمود. شاعران و نویسندگان بزرگ روسی مثل پوشکین، داستایفسکی، چخوف، دانشمندانی چون مندلیف و لامانوسوف دراین شهر زیسته و فعالیت نموده‌اند. سن پترزبورگ، بزرگ‌ترین مرکز تاریخی خاورشناسی روسیه است. تدریس زبان‌های فارسی و عربی در دانشگاه سن پترزبورگ، اولین بار، در در سال ۱۸۱۸ آغاز به کار نمود. با تاسیس دانشکده خاورشناسی در سال ۱۸۵۵، کلاس‌های جدید تحت عنوان پشتو، ادبیات فارسی، زبان اوستا و فارسی باستان گشایش یافتند. بخش ادبیات ایران، در سال ۱۹۱۶ تاسیس گردید. طی۴۰ سال (از سال۱۸۷۶ تا سال۱۹۱۶) آکادمیسین زالیمان، ایران‎شناس معروف زبان پهلوی، اوستا و «مبانی زبان‎های ایرانی» را در این دانشکده تدریس می‎کرد.

- پیشنهاد خواهرخواندگی نیشابور و سن‌پترزبورگ:

با نگاهی هماییک به مشخصات و ویژگی‌های تاریخی و فرهنگی سن‌پترزبورگ، می‌توان شباهت‌های «سن‌ پترزبورگ» و «نیشابور» را؛ مواردی همچون نقش‌آفرینی به عنوان «شهرهای تاریخی و تاثیرگذار در تحولات فرهنگی و اجتماعی و سیاسی منطقه خود»، «خاستگاه و کانون فعالیت شخصیت‌های فرهنگی، ادبی و علمی سرشناس ملی و جهانی»، «نقش‌آفرینی به عنوان پایتخت‌های پیشین کشور»، «رویکرد گردشگری بین‌المللی» و ... در شمار آورد. گمانی نیست که رایزنی با هیئت فرهنگی روسیه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، فرصت مناسبی برای زمینه‌سازی ارتباط‌گیری و همکاری میان نیشابور (پایتخت کتاب ایران) و سن‌پترزبورگ به شمار می‌آید.

مواردی همچون «جذب منابع و دانش فنی در حوزه زیرساخت‌ها و خدمات گردشگری»، «همکاری‌های آموزشی و پژوهشی بین‌دانشگاهی، به ویژه در حوزه خاورشناسی و ایران‌شناسی»، «همکاری در زمینه بزرگداشت و معرفی مشاهیر دو شهر در سطح کشورهای مطبوع»، «همکاری در زمینه تولید محصولات رسانه‌ای در راستای معرفی گسترده‌تر دو شهر به زبان‌های فارسی و روسی (در قالب برنامه‌های تلویزیونی، وب و رسانه‌های سنتی چاپی مثل کتاب و ...)»، «بهره‌گیری از توانمندی‌های سن‌پترزبورگ در صنعت چاپ و نشر نیشابور» و ...  را به عنوان زمینه‌ها و دستاوردهای این همگرایی، می‌توان مورد بررسی قرار داد.

همچنین؛ «خیام» و «پوشکین»، به عنوان دو تن از نمایندگان شاخص و شناخته‌شده ادبیات فارسی و روسی، در سطح جهانی، به عنوان شخصیت‌های فرهنگی نمادین این پیمان همکاری، معرفی می‌گردند. گفتنی است از میان شهرهای ایران، شهر اصفهان از سال 1378 خورشیدی، خواهرخوانده سن‌پترزبورگ است. «خواهرخواندگی نیشابور و سن‌پترزبورگ»، که هر دو از فرهنگ‌شهرهای تاریخی و نامدار کشورهای مطبوع به شمار می‌آیند و خاستگاه و کانون فعالیت شخصیت‌های علمی، فرهنگی و ادبی سرشناس (در سطح جهانی) بوده‌اند، اقدامی نمادین و تاثیرگذار، در نزدیکی بیشتر ملت‌های ایران و روسیه، ارزیابی می‌گردد.

طرحی از آیینه و خورشید دارم پیش رو

آفتــاب صبــــح نیشابور، می‌خــواند مرا

«یار خراسانی»