شکوه ماندگار؛ فریمان، حلقه پیوند نیشابور و هرات

 

شهر فریمان، مرکز شهرستان فریمان، در فاصله حدود 135 کیلومتری جنوب غربی شهر نیشابور و در حدود 75 کیلومتری جنوب شهر مشهد، در استان خراسان رضوی واقع شده است. فریمان، یکی از مناطق دارای پیشینه تاریخی شایان در خراسان، به شمار می‌آید و بررسی‌های تاریخی، پیوندهای‌ تاریخی و فرهنگی عمیقی را میان فریمان و نیشابور، برای ما نمایان می‌سازد؛ با این پیشینه که منابع قدیم، هرات را دروازه نیشابور می‌دانسته‌اند، فریمان را باید با توجه به موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی آن، «پُل ارتباطی و حلقه پیوند دو کرسی خراسان بزرگ کهن (یعنی هرات و نیشابور)» دانست. با این نگاه؛ چنانکه روزی ارتباطات و تعاملات تنگاتنگ فرهنگی خراسان بزرگ احیا گردد؛ نیشابور و فریمان، نقش برجسته‌ای در آن رویداد شگرف و بازآفرینی شکوه فرهنگی خراسان بزرگ خواهد داشت. با این باور که احیای ارتباطات و پیوندهای کهن شهرهای خراسانی، ارتقا‌دهنده و هم‌افزاینده تعاملات، مناسبات و همکاری‌های کشورمان با کشور دوست و همسایه (افغانستان) است؛ نوشتار پیش روی، به گونه‌ای اشاره‌وار به شناخت فریمان و پیوندهای تاریخی فریمان و نیشابور می‌پردازد و در پایان با یک پیشنهاد توسعه‌ای مشترک برای دو شهرستان نیشابور و فریمان، به سرانجام می‌رسد.  

  

فریمان، شکوه ماندگار:

شهر فریمان، مرکز شهرستان فریمان، در فاصله 75 کیلومتری جنوب شهر مشهد و 135 کیلومتری جنوب غربی شهر نیشابور، در استان خراسان رضوی واقع شده است. فرهادگرد، قلندرآباد و سفیدسنگ از دیگر شهرهای شهرستان فریمان می‌باشند. به روایتی؛ واژه فریمان، مرکب از دو جزء «فر» و «مان» است. فر، که ریشه اوستایی و پهلوی دارد، به معنی جلال، شکوه و فروغ خدایی است. مان، وجه امر از فعل ماندن است. بنابراین روایت؛ واژه فریمان، به معنای «با شکوه و جلال بمان» می‌باشد. شهر فریمان یکی از زیست‌گاه‌های کهن خراسان بوده و گواه آن، تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی این شهرستان است که قدمت برخی به هزاره چهارم قبل از میلاد مسیح تا اواخر دوره اسلامی می‌رسد.

 

شهرستان فریمان دارای آثار تاریخی ارزشمندی همچون «ایوان رزمگاه»، «بنای آرامگاه سیدنظام‌الدین عشق‌آباد»، «بند تاریخی فریمان»، «چهاردالان» (بافت قدیمی شهر)، «مقبره ارسلان جاذب» و «میل ایاز»، «رباط تاریخی فریمان»، «رباط سنگ‌بست» و ... است و تنوع فرهنگی بومی، صنایع دستی و جاذبه‌های طبیعی، شاهد گویای غنای میراث فرهنگی و جاذبه‌های گردشگری این شهرستان می‌باشند. به عنوان نمونه؛ «ایوان رزمگاه»، یکی از آثار تاریخی-فرهنگی فریمان است که با اساطیر و رویدادهای دوران باستان ایران، پیوند ویژه‌ای دارد. این مکان، براساس مستندات تاریخی محل مبارزه رستم و اسفندیار می باشد. «بند تاریخی فریمان» که به روایتی، قدمت آن به قرن هشتم و نهم هجری می‌رسد، یکی از مهم‌ترین و زیباترین جاذبه‌های شهرستان فریمان است که تاریخ و طبیعت را یکجا و در کنار هم در پیش دیدگان بازدیدکنندگان قرار می‌دهد. گفتنی است که فریمان، زادگاه یکی از شخصیت‌های بزرگ فرهنگی و برجسته معاصر می‌باشد؛ درمیان بناهای فرهنگی فریمان محل زندگی پربار شهید استاد مرتضی مطهری، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. خانه و موزه شهید مطهری،  یادآور این فرزند شایسته و نامدار دیار پُرافتخار فریمان است.

فریمان، ولایت اَسپَند و فرهادگرد:

چنانکه گفته شد؛ فریمان، یکی از مناطق دارای پیشینه تاریخی شایان در خراسان، به شمار می‌آید و بررسی‌های تاریخی، پیوندهای‌ تاریخی و فرهنگی عمیقی را میان فریمان و نیشابور، برای ما نمایان می‌سازد. خراسان قدیم به چهار ربع (بخش) بزرگ تقسیم می‎گردیده که آن چهار بخش، به نام شهر عمده و کرسی هر ربع؛ بلخ، مرو، نیشابور و هرات نامیده می‌شده‌اند. استان‌های خراسان امروزین ایران، جزء قلمرو ربع نیشابور (بخش غربی خراسان بزرگ قدیم)، و فریمان یکی از ولایت‌های نامدار ربع نیشابور بوده است. این منطقه در گذشته، اسفنج، اشبند، اسفند یا اسپند نامیده شده است و از مضافات نیشابور کهن بوده است. مرکز آن فرهادگرد یا ده‌فرهاد بود که اکنون در 15 کیلومتری غرب شهر فریمان قرار دارد. در کتاب جغرافیایی معروف «احسن‌التقاسیم» که در قرن چهارم هجری (حدود 12 قرن پیش) نوشته شده است از ولایت «اسفند» در کنار ولایت‌های دوازده‌گانه نیشابور نام برده شده است و در کتاب شاخص «معجم‌البلدان»، به بزرگی این منطقه از ناحیه نیشابور که دارای هشتاد و سه قریه است و مرکز آن که «فرهاذجرد» می‌باشد اشاره شده است.  

موقعیت مواصلاتی برجسته فریمان قدیم:

فریمان (اَسپَند کهن) دارای موقعیت ارتباطی و مواصلاتی ویژه‌ای بوده و راه یکی از انشعابات جاده ابریشم که سنگ‌بست فریمان را به هرات اتصال می‌داد دراین منطقه قرار داشت. سنگ‌بست به سبب موقعیت ممتازش بر کنار جاده ابریشم و استقرار آن در تقاطع راه‌های پنج‌گانه: مرو، هرات، قهستان، نیشابور و توس، دارای اهمیت ویژه‌ای بود. این اهمیت، چنان زیاد بود که ارسلان جاذب سپه‎سالار در دوره غزنوی، در این مکان، کاروانسرای بزرگی ساخت و سرانجام در جوار همان عمارت، به خاک سپرده شد. کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی قدیم، از موقعیت مواصلاتی مهم فرهادگرد فریمان نیز، خبر می‌دهند. فرهادگرد در مسیر جاده‌ اصلی و باستانی که دو شهر بزرگ خراسان یعنی نیشابور و هرات را به هم متصل می‌نمود، قرار دارد. این راه، از شرق شهر نیشابور، پای گرفته و پس از گذر از دیزباد (قصر الریح) و فرهادگرد و مرجُ الخطباء به هرات و فوشنج می‌رسیده است.

بنابراین چنانکه منابع قدیم، هرات را دروازه نیشابور می‌دانسته‌اند، فرهادگرد (فریمان امروز) را باید پُل ارتباطی و حلقه اتصال نیشابور و هرات، این دو کرسی خراسان بزرگ کهن، دانست. و اگر روزی قرار باشد ارتباطات و تعامل فرهنگی خراسان بزرگ احیا گردد؛ نیشابور و فریمان، نقش برجسته‌ای در آن رویداد شگرف و بازآفرینی شکوه فرهنگی خراسان بزرگ، و تعاملات آینده کشورمان با کشور دوست و همسایه (افغانستان) خواهند داشت. در مورد پیوندهای کهن نیشابور و فریمان باید اذعان داشت که این ارتباطات جنبه‌های ژرف فرهنگی داشته است به گونه‌ای که فقط در تاریخ نیشابور الحاکم (قرن چهارم هجری) نام دو تن از عالمان و محدثان مقیم نیشابور آن روزگار آمده است که منسوب به فرهادجرد می‌باشند و آن دو؛ زکریا پسر دلشاد فرهادجردی و صالح پسر نوح فرهادجردی هستند. اما کاوش و بازیابی پیوندهای عمیق فرهنگی نیشابور و فریمان، امری است بایسته که مستلزم همگرایی و همکاری بیشتر مدیران فرهنگی و نخبگان و اهالی قلم این دو شهرستان می‌باشد.

 

احیای جاده کهن مواصلاتی نیشابور-فریمان-هرات:

امیدواریم این نوشتار و همه فعالیت‌های خوبی که پیش از این توسط مسولان شهری، رسانه‌ها و اهالی قلم نیشابوری و فریمانی انجام گرفته و یا به امید خداوند بزرگ، در آینده‌ای نزدیک، به سرانجام خواهد رسید، سرآغاز و زمینه‌ساز همکاری و همگرایی بیشتر دو شهرستان فریمان و نیشابور برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای مشترک و به ویژه احیای «جاده باستانی نیشابور – فریمان - هرات» که دارای ابعاد و منافع مشترک فراوان فرهنگی، اقتصادی و گردشگری است، گردد.

دلبسته یاران خراسانی خویشم

«یار خراسانی»

منابع:

- وبگاه شهرداری فریمان، معرفی شهر فریمان.

- وبگاه Wikimapia. تعیین مسافت‌ها.

- وبگاه Wikipedia، شهرستان فریمان.

- وبگاه میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی، معرفی شهرستان فریمان.

- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، تالیف شمس‌الدین محمد بشاری مقدسی، چاپ بیروت، 1906م، ص 300.

- معجم البلدان، تالیف یاقوت حموی، چاپ قاهره، 1906م، ج1، ص 258.

- الاعلاق‌النفیسه، تصنیف ابن‌رسته، چاپ لیدن، 1892م، ص 172.

- تاریخ نیشابور، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، نشر آگه، 1375.