نگاهی به قارّه کوچک؛ به بهانه خواهرخواندگی شاهرود و نیشابور

  

در بیست و پنجم فروردین 1394، همزمان با آیین روز ملی بزرگداشت شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، با حضور فرمانداران ویژه نیشابور و شاهرود، شهرداران و اعضای شورای اسلامی شهر، پیمان خواهرخواندگی میان دو شهر نیشابور و شاهرود به امضاء رسید. در این آیین که در سالن سیمرغ شهر نیشابور برگزار گردید؛ شاهرود ونیشابور، به خاطرِ داشتنِ مولفه‌های فرهنگی مشترک و همچنین ریشه‌های عرفانی، مذهبی و اشتراکات قومی و گردشگری، خواهرخوانده شدند. بر پایه این تفاهم‌نامه، قرار است زمینه‌های همکاری در مسائل فرهنگی، اجتماعی، علمی و سایر اشتراکات و تعلقات دو شهرستان، فی‌مابین هم، گسترش یابد. از این روی؛ معرفی پیشینه و توانمندی‌های فرهنگی-تاریخی و اقلیمی هر یک از این دو شهر خواهرخوانده، در میان رسانه‌ها و مردم شهر دیگر، می‌تواند به عنوان یکی از برنامه‌های فرهنگی مردمی و همگانی این پیمان، مورد توجه باشد. در این راستا و به عنوانی گامی مردم‌نهاد در یارگری و پاسداری این پیمان، در زیر به معرفی گوشه‌ای از پیشینه تاریخی و ویژگی‌ها و توانمندی‌های گردشگری شهر و شهرستان زیبای شاهرود که به تعبیری؛ «نگین کویر» نامیده می‌شود می‌پردازیم. 

 

 شاهرود تاریخی: شاهرود، یکی از دیارگان کهن و ارجمند در جغرافیای تاریخی خاوران ایران‎زمین است. پیشینه تاریخی سکونت در سرزمین شاهرود، بر پایه گمانه‌زنی‌ها و یافته‌های باستان‌شناسان به هزار سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد؛ آثار به دست آمده در کاوش‌های باستانشناسی تپه بلوار، خود گواهی بر این مدعاست. گروهی از پژوهشگران تاریخ ایران، این دیار را همان «حنچره» یا «شخره»، که یکی از ایالات شانزدگانه اوستایی ایران بوده، دانسته‌اند. این سرزمین، همچنین در دوره تاریخی پیش از اسلام، دربرگیرنده بخشی از قلمرو پرثو (پایگاه پارت‌ها و اشکانیان) بوده است. دیار شاهرود، در موقعیت جغرافیایی میانی کومیسنه (کومیشان) و ابرشهر (اپرنگ‌شهر) قرارداشته و نقش بسزایی در ارتباطات و تبادلات اقتصادی و فرهنگی جغرافیای خاوران ایران بر عهده داشته است. پی‌گیری نشانه‌های جاده باستانی ابریشم، که از قلب این سرزمین، گذر می‌نماید، نشانگر اهمیت ارتباطی آن در دوران‌های تاریخ است. همچنین، گفته‌های متون تاریخی دوره اسلامی بیانگر این است که «بسطام» شاهرود، شهری آبادان، پُررونق و یکی از مهم‌ترین شهرهای مهم ایالت قومس (کومش) به شمار می‌آمده و به عنوان شهر عمده، نزدیکترین همسایه غربی ربع نیشابور خراسان بزرگ بوده است. از بازبینی متون تاریخی درباره پدیدآیی شهر شاهرود، چنین برمی‌آید که هسته اولیه شهر، برای دفاع در برابر مهاجمان، روی تپه‌های کم‌ارتفاع در دامنه کوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شد و به تدریج، همراه با برقراری امنیت در محل، رشد و تشیخوسعه یافت. به استناد برخی اشاره‌های تاریخی مندرج در متون و بعضی شواهد باستان‌شناختی و معماری موجود در داخل و خارج شهر کنونی، گذر-راه قافله‌ها و کاروانیانی که بزرگراه خاوری-باختری جهانی «جاده ابریشم» را طی می‌کردند از آبادی شاهرود می‌گذشت. در عین حال، وجود چاپارخانه و کاروانسرا در این آبادی، آن را به یکی از مراکز مهم یکجانشینی، در منطقه تبدیل کرد که بن‌مایه و پایه پدیدآیی شهر شاهرود، به عنوان یکی از نامدارترین و مهم‌ترین شهرهای شرق میانه کشور گردیده است. 

 

از شاهوار تا فرومد: چنانکه گفته شد برخی، نام «شاهرود» را گونه تغییر یافته «حنچره» یا «شخره» اوستائی دانسته‌اند. گروهی نیز، وجه تسمیه شاهرود را بخاطر وجود رودخانه‌ای در این ناحیه دانسته‌اند؛ همچنین در پیرامون این سرزمین، دو کوه به نام‌های «شاهوار» و «شاه‌کوه» نیز وجود دارند که می‌توانند قربنه‌هایی دیگر، بر این شیوه نامگذاری باشند. شهر شاهرود، مرکز شهرستان شاهرود است. این شهرستان، یکی از گسترده‌ترین شهرستان‌های ایران است که در برگیرنده بخش مرکزی، بخش بسطام و بخش بیارجمند می‌باشد. در دهه پیش، «میامی» که دربرگیرنده منطقه تاریخی «فرومد» نیز می‌باشد، از توابع شهرستان شاهرود بوده است. «شاهرود»، «بسطام»، «مجن»، «کلاته خیج» و «بیارجمند» از نقاط شهری این شهرستان وسیع می‌باشند و شهر «شاهرود»، مرکز اداری، اقتصادی و فرهنگی شهرستان است. این شهر، بر طبق سرشماری سال 1390 با جمعیت بیش از 140 هزار نفر، دومین شهر پُرجمعیت استان بوده است. فاصله شهر شاهرود با پایتخت کشور (تهران)، حدود 390 کیلومتر و با خواهر‌خوانده‌اش (نیشابور)، حدود 370 کیلومتر می‌باشد. این شهر، با داشتن دانشگاه‌های پُرشمار، به عنوان شهری دانشگاهی شناخته می‌شود و وجود ادرات کل راه‌آهن شمال شرق کشور و دیگر نهاهای لشگری و کشوری، اهمیت ویژه‌ای به این شهر بخشیده است. سرزمین شاهرود (و میامی) که آبادی‌ها و نواحی پُرآوزاره‌ای همچون بسطام، خرقان، فریومد و ... را در دل خود جای داده، و با پیشینه‌ای که با نام سرشناسان تاریخ و فرهنگ ایران همچون بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و ابن یمین فریومدی، پیوند یافته؛ دارای جایگاه شایانی در تاریخ فرهنگی ایران بزرگ می‌باشد. گفتنی است که آرامگاه «شیخ حسن جوری»، زاده و پرورده قریه «جور» نیشابور، که رهبر معنوی جنبش سربداران خراسان و بنیانگذار گرایش صوفیانه «جوریه» یا «شیخیه» در قرن هشتم هجری بوده، در نزدیکی روستای فربومد در حدود 185 کیلومتری شرق شهر شاهرود، قرار گرفته است. 

  

 شاهرود، قارّه کوچک: سرزمین شاهرود، با تنوع اقلیمی فراوان؛ از نواحی جنگلی گرفته تا کوهستان و کویر و بیابان، به عنوان «قارّه کوچک» شناخته می‌شود و با در بر داشتن مناطق حفاظت‌شده و زیست‌محیطی همچون خارتوران، خوش‌ییلاق، تپال و جنگل ابر، یکی از توانمند‌ترین شهرستانهای ایران، در زمینه گردشگری طبیعت می‌باشد. شهر شاهرود، سرسبزترین شهر استان سمنان، دارای زیبایی‌های طبیعی و آثار تاریخی و فرهنگی شایان توجهی است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به «مسجد جامع»، «بازار تاریخی»، «خانه یغمایی‌ها»، «حصار قدیمی شاهرود»، «محوطه باستانی پارک‌موزه شاهرود»، «مسجد شیخ علی‌اکبر»، «موزه شاهرود»، «بوستان آبشار و بقعه شیخ جلال‌الدین»، «موزه تاریخ طبیعی»، «مسجد آقا»، «تکیه برنجی» و ... اشاره نمود و از قدیمی‌ترین محله‌های شهر شاهرود می‌توان محله‌های «شبدری»، «باغزندان»، «بیدآباد»، «مصلی» و «قلعه» را نام برد. همچنین «مجموعه تاریخی بسطام» (شامل: آرامگاه و خانقاه بایزید بسطامی، رواق صفوی، منار بسطام، مسجد بایزید بسطامی، مسجد بسطام، امامزاده محمد، برج کاشانه، گنبد غازان‌خان و مدرسه شاهرخیه)، «مجموعه کاروانسراهای میاندشت»، «کاروانسرای عباس‌آباد»، «کاروانسرای دهملا»، «آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی» و ... از جمله آثار تاریخی بخش‌های دیگر شهرستان شاهرود می‌باشند. شاهرود، شهری سرسبز است و باغستان‌ها و مزارع وسیع حومه شهر شاهرود، زیبایی این شهر را دوچندان نموده‌اند. «انگور» شاهرود، زبانزد خاص و عام است و رهاورد پُرآوازه این دیار است. از دیگر سوغات شاهرود، می‌توان به قیسی، برگه زردآلو و انواع نان‌های کاک و شیرینی‌ها اشاره نمود. سفالگری، سرامیک‌سازی، خراطی چوب، فرش‌بافی و ... از صنایع دستی و فرآورده‌های هنری شاهرود می‌باشند. دیار شاهرود؛ عالمان، فرهیختگان و هنرمندان پرشماری را در دامان خود پرورانده است؛ آیت‌الله العظمی سید محمود شاهروردی (استاد برجسته حوزه علمیه نجف)، محمد فرهادی (وزیر علوم، تحقیقات و فناوری)، داود میرباقری (کارگردان نامدار سینما)، توکا نیستانی (معمار و گرفیست سرشناس)، کوروش یغمایی (خواننده و موسیقیدان)،  دانیال حکیمی (بازیگر سینما و تلویزیون) و ... از سرشناسان شاهرود در دوره معاصر می‌باشند. 

  

سخن پایانی: نیشابور و شاهرود، با پیشینه‌ای پُربار و درخشان از عرفان و شناخت‌گرایی معنوی (که با نام عارفان بزرگی همچون بایزید بسطامی، عطار نیشابوری، ابوالحسن خرقانی، ابوصالح حمدون قصار و ... گره خورده)، و اقلیمی سرشار و مهربان و بخشنده (که رنگین‌کمانی موزون و زیبا از کویر و کشتزار و کوهسار است و رونق کشاورزی و جاذبه بالای گردشگری طبیعی این دیاران را موجب گردیده)، و سرآمد همه اینها؛ مردمانی باصفا و دانش‌گرای (که نه تنها عالمان و دانشورزان و هنرمندان نامداری را پرورانیده که به عنوان جوامعی پویا و نیک‌اندیش، منشاء تحولات سازنده و نیک بسیاری در دیار خود و مناطق پیرامونی بوده‌اند)؛ این دو دیار نامدار، در بیست و پنجم فروردین هزار و سیصد و نود چهار، با پیمان خواهرخواندگی، بر پیوند تاریخی و فرهنگی دیرین دو تن از توانمندترین و پویاترین شهرهای استان‌های خراسان و سمنان و حوزه شمال شرق ایران، نشانی نمادین برنهاده و بر پایه این پیوندهای کهن، برای پدیدار ساختن آینده‌ای نیک و فرهمند، همپیمان و همداستان شدند. بی‌گمان، همگرایی و همکاری بیش از پیش این دو دیار اثربخش و ثمرآفرین خاوران ایران، افزونی و پایداری توسعه منطقه را در پی‌خواهد داشت؛ چرا که دستاورد نیک‌ورزی، نیک‌روزی است. امیدواریم که پیمان خواهرخواندگی دو فرهنگ‌شهر شرقی، سرآغاز و شتابنده گسترش مناسبات و همکاری‌ها در تمامی عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، عمرانی، گردشگری و سایر زیرساخت‌های توسعه باشد. ما بر این باوریم؛ افزون بر کوشش‌های همگرایانه مدیران و دست‌اندرکاران شهری و شهرستانی، مردم باصفا و فرهنگ‌آفرین «شاهرود» و «نیشابور»، نقشی تعیین‌کننده در این همگرایی بین‌شهری دارند. بی‌گمان، گسترش شناخت همگانی از پیشینه و توانمندی‌های شهر خواهرخوانده، گام نخست همگرایی و هم‌افزایی است و فعالان اجتماعی، نخبگان فرهنگی و به ویژه رسانه‌های محلی، نقشی کارساز، در این زمینه ایفا می‌نمایند. از این روی، شایسته به نظر می‌رسد این گرامیان، همچون گذشته، با همتی والا، وارد این عرصه شده و با پرداختن ویژگانه به شناخت دو شهرستان و بازنمایی ویژگی‌های مشترک و بسترهای همکاری، از این فرصت نیک و خجسته، در راستای گسترش و شتاب توسعه پایدار این دو دیار نامدار و فرهنگ‌آفرین بهره گرفته و یاریگر مسولان، برای فراهم آوردن زیرساخت‌های محتوایی این همپیمانی نیک‌بنیاد باشند.

«یار خراسانی»  

پیوست‌ها: الف) «نقشه گردشگری شاهرود». ب) «کتابچه شاهرود بهشت کویر».

منابع:«دو شهر شاهرود و نیشابور، با هم خواهرخوانده شدند»، پورتال خبری تحلیلی شاهرود نیوز؛ «فرهنگ تاریخی و جغرافیایی شهرستانهای ایران» تالیف عبدالرفیع حقیقت، انتشارات کومش، ۱۳۷۶، مدخل «شاهرود»؛ «استان سمنان»، حسن زنده‌دل و دستیاران، نشر ایرانگردان، ۱۳۷۶؛ «آشنایی با شهرستان شاهرود» پورتال فرمانداری شاهرود؛ «درباره شاهرود»، وبگاه دکتر کاظم جلالی (نماینده مردم شهرستان‌های شاهرود و میامی در مجلس شورای اسلامی)؛ «معرفی شهرستان شاهرود»، وبگاه اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان سمنان، «شاهرود»، ویکی‌پدیا؛ «شهرستان شاهرود»، ویکی‌پدیا؛ «شاهرود، شهری با هزاران سال قدمت تاریخی»، وبگاه جمعیت شاهرودی‌های مقیم تهران.