دیدار با میراث عرفانی شرق؛ از بسطام تا شادیاخ

 

در بیست و پنجم فروردین ۱۳۹۴ خورشیدی، همزمان با روز ملی بزرگداشت شیخ فریدالدین عطار، آیین «خواهرخواندگی نیشابور و شاهرود» برگزار گردید. بدین‌گونه، دو شهرستان مهم استان‌های خراسان و سمنان، با تکیه بر پیشینه‌ها و داشته‌های همگون فرهنگی، تاریخی و اقلیمی، برای همکاری‌های گسترده‌تر و ژرف‌تر، همپیمان و همداستان شدند. بی‌گمان، پیشینه‌ و پیوندهای فرهنگی این دو دیار، از کارسازترین انگیزه‌های پیمان همکاری و همگرایی آنهاست. چهره درخشان این دو دیارگان، در گستره عرفان، یکی از شایان‌ترین رویه‌های این پیوند فرهنگی است. چنانکه اگر بخواهیم پیشینه عرفان، معرفت‌جویی و آزاداندیشی مردمان ایران بزرگ را در کتابی فراگرد آوریم؛ نام و سخن و مرام نامدارانی همچون بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، ابراهیم ادهم، سعید بن سلام مغربی، فریدالدین عطار نیشابوری و چون اینها، برگ‌های زرین و گرانمایه‌ای از آن را در بر می‌گیرند.

این نام‌ها و مرام‌ها ریشه در دو دیارگان گرانمایه از جغرافیای فرهنگی ایران عزیزمان دارند که شهرستان‌های نیشابور، شاهرود امروزین می‌باشند. یادکرد این نامداران، دست‌مایه‌ای برای گشت و گذاری کوتاه، بر آرمگاه‌ها و یادجا‌ی‌های عارفان نامدار این دو فرهنگ‌دیار خاوران ایران، گردیده و ما، نام این نوشتار را «دیدار با میراث عرفانی شرق؛ از بسطام تا شادیاخ» نهادیم. امید اینکه؛ این شیوه نگاه اشاره‌گونه، پدیدارگر و پایدارگر اندیشه و طرحی باشد که «عرفان‌گردی» یا «گردشگری عرفانی» (=Spiritual Tourism) را  به عنوان یکی از توانمندی‌های شایان این دو شهرگان خواهرخوانده و این دو شهرستان نامدار، در اولویت‌های جدّی همکاری‌ها و همگرایی‌ها بازشناسی نماید. 

  

بسطام: مرکز بخش بسطام شهرستان شاهرود؛ شهری کهن، با میراث تاریخی و فرهنگی گرانسنگ همچون آرامگاه بایزید بسطامی، مسجد بایزید، برج کاشانه، مدرسه شاهرخیه، گنبد غازان‌خان و … که در ۶ کیلومتری شمال شرقی شهر شاهرود قرار گرفته است. آثار باستان‌شناسی بازیافته در تپه سنگ چخماق، قدمتی ۸۰۰۰ ساله را برای این دیار، رقم می‌زند. بسطام، از شهرهای کهن و مهم ایالت قومس یا کومش بوده است و کتب تاریخی و جغرافیایی قدیم که به خاور ایران پرداخته‌، به بسطام و جایگاه ویژه ارتباطی و فرهنگی آن در جغرافیایی شرق ایران، اشاره نموده‌اند. منطقه بسطام، پایگاه عارفان بزرگ و نامداری همچون بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی است.   

   

آرامگاه بایزید بسطامی: آرامگاه بایزید بسطامی (طَیْفور بن عیسی بن سروشان) از عارفان نامدار قرن دوم هجری، در جنوب غربی صحن مجموعه تاریخی بسطام قرار گرفته است. در طول تاریخ تصوف، سه عارف را با لقب سلطان‌العارفین یادکرده‌اند که این سه عارف بزرگ؛ بایزید بسطامی، ابراهیم ادهم و ابوسعید ابوالخیر می‌باشند. شیخ فریدالدین عطار نیشابوری در «تذکرة‌الاولیاء» درباره بایزید چنین گفته است: «شیخ بایزید بسطامی رحمةالله علیه، اکبر مشایخ و اعظم اولیا بود، و حجت خدای بود، و خلیفه بحق بود، و قطب عالم بود، و مرجع اوتاد، و ریاضات و کرامات و حالات و کلمات او را اندازه نبود و در اسرار و حقایق نظری نافذ، و جدی بلیغ داشت، و دایم در مقام قرب و هیبت بود. و غرقه انس و محبت بود پیوسته تن در مجاهده و دل در مشاهده داشت، و روایات او در احادیث عالی بود، و پیش از او کسی را در معانی طریقت چندان استنباط نبود که او را گفتند که در این شیوه همه او بود که علم به صحرا زد و کمال او پوشیده نیست، تا به حدی که جنید گفت: بایزید در میان ما چون جبرائیل است در میان ملائکه …» 

آرامگاه ابوالحسن خرقانی: آرامگاه شیخ ابوالحسن علی بن جعفر خرقانی، عارف بزرگ قرن چهارم و پنجم هجری، در روستای قلعه‌نو خرقان در بخش بسطام و در ۲۴ کیلومتری شمال شهر شاهرود واقع شده است. ابوالحسن خرقانی، از چهره‌های بسیار درخشان عرفان ایرانی است که در آزاداندیشی و مردم‌گرایی جهانی و وسعت نظر انسانی و تفکر والای عرفانی ممتاز و کم‌مانند است. شیخ فریدالدین عطار نیشابوری در تذکرة‌الاولیاء درباره وی نوشته است: « آن بحر اندوه آن را سختر از کوه آن آفتاب الهی آن آسمان نامتناهی آن اعجوبه ربانی آن قطب وقت ابوالحسن خرقانی رحمةالله علیه سلطان سلاطین مشایخ بود و قطب او تاد و ابدال عالم و پادشاه اهل طریقت و حقیقت و متمکن کوه صفت و متعین معرفت دایم بدل در حضور ومشاهده و بتن در خضوع ریاضت و مجاهده بود وصاحب اسرار حقایق و عالی همت و بزرگ مرتبه و در حضرت آشنائی عظیم داشت و در گستاخی کروفری داشت که صفت نتوان کرد …»  

  

آرامگاه شیخ عمادالدین و شیخ جلال‌الدین: شهر شاهرود، مرکز شهرستان شاهرود، میزبان آرامگاه دو تن از شیوخ بزرگ قرن هفتم هجری است. «شیخ جلال‌الدین» که از اکابر و مشایخ دوره خوارزمشاهیان و معاصر با شیخ عماد‌الدین و ابن یمین فریومدی بوده و آرامگاه وی در غار سنگی  جنب آرامگاه شهدای گمنام  واقع در پارک آبشار شاهرود است. «شیخ عماد الدین» (عماد)، در قرن ۷ هجری و همزمان با ابن یمین فریومدی می‌زیسته. او اولین کسی است که در هشتصدسال قبل، اسلام و تشیع را به شاهرود آورده است. آرامگاه شیخ عماد، در نزدیک هتل پارامیدا، در ورودی شهر شاهرود است. همچنین چندین مسجد و تکیه تاریخی همچون مسجد جامع، مسجد آقا، مسجد شیخ علی‌اکبر، مسجد اخیانی‌ها، تکیه برنجی، تکیه زنجیری و تکیه بیدآباد از دیگر اماکن و جاذبه‌های معنوی شهر شاهرود به شمار می‌آیند.  

آرامگاه شیخ حسن جوری: آرامگاه شیخ حسن جوری، عارف مجاهد قرن هشتم هجری، در کلاته میر علم روستای فیروزآباد نزدیک روستای فرومد شهرستان میامی، شرقی‌ترین شهرستان استان سمنان، واقع شده است. حسن جوری، از اهالی قریه جور، از توابع نیشابور است. او پس از شهادت شیخ خلیفه مازندرانی، به درخواست مریدان شیخ و مردم خراسان، عهده‌دار رهبری و زعامت فکری و معنوی جنبش سربداران گردید. او بنیانگذار طریقت جوریه یا شیخیه است و رهبران معنوی سربداران، پیرو اندیشه وی بوده‌اند. افزون بر دیگر پیوندهای تاریخی و فرهنگی میان منطقه کومش و نیشابور، شیخ حسن جوری را می‌توان یکی از شخصیت‌های تاریخی و فرهنگی-معنوی شاخص پیونددار این دو منطقه دانست. آرامگاه شیخ در شرقی‌ترین شهرستان استان سمنان واقع شده و همچنین می‌توان گفت که شیخ جور نیشابور، با واسطه مرید خود -شیخ خلیفه مازندرانی-، از حلقه درس شیخ علاء‌الدوله سمنانی نیز بهره‌مند گردیده است و با جامه عمل پوشیدن به دریافته‌های خود، تعالیم شیوخ مازندارن و سمنان، و دیگر استادان پیشین -که پایه و شاکله اندیشه‌های دین‌مدارانه و بیگانه‌ستیزانه شیخ حسن جوری است- جنبش مردم خراسان قرن هشتم هجری را هدایت و راهبری نموده و به مرحله کمال خود رسانیده است. از دیگر اماکن ارجمند مرتبط با شخصیت‌های ادبی و معنوی در شهرستان میامی می‌توان به آرامگاه ابن یمین فریومدی، آرامگاه دانیال نبی و … اشاره نمود.  

  

آرامگاه میرمخدوم نیشابوری: در حدود ۵ کیلومتری حومه جنوبی شهر نیشابور، در دهستان ریوند، دو بنای آجری موسوم به گنبدهای آجری مهرآباد قرار دارند که آرامگاه می‌باشند. تذکره‌ها جای خاکسپاری میرمحمد مخدوم نیشابوری، شاعر و عارف قرن هشتم و اوایل قرن نهم هجری، را قریه مهرآباد ذکر کرده‌اند. میرمخدوم، از مریدان قاسم‌انوار (از مشایخ اهل تصوف) بوده و از آثار وی می‌توان به «دیوان اشعار»، «رساله منظوم محبت‌نامه» و «پسندالاحرار» اشاره نمود. میرمخدوم نیشابوری، به علت مبارزات خود، به دستور شاهرخ تیموری دستگیر شده و سرانجام به شهادت رسیده است. او از پیشوایان معنوی و فکری، جنبش خراسانیان در برابر تیموریان است. 

  

خلوتگاه ابراهیم ادهم: در حومه شمالی شهر نیشابور و در انتهای بولوار باغرود، در شرق روستای رود، که در پای کوهستان بینالود قرار گرفته‌، تنگه‌ای وجود دارد که ورودی آن به شکل تاجی سرخ‌فام نمایان است. این جایگاه، محل گوشه‌گیری و خلوت عرفانی ابواسحاق ابراهیم بن ادهم، سلطان‌العارفین قرن دوم هجری است. ابراهیم ادهم، که از امیرزادگان بلخ بود پس از مکاشفه‌ای عرفانی، در جریان سفری به عراق و شاام و حجاز، مدت ۹ سال را در این جایگاه به راز و نیاز و زندگانی گذرانید. شرح اقامت ابراهیم ادهم در این جایگاه و همچنین دریافته‌های وی در مدت اقامتش، در کتاب «تذکرة‌الاولیاء» آمده است. این محل، در میان مردم نیشابور با نام «غار ابراهیم ادهم»  یا «هفت‌غار» شناخته می‌شود. همچنین گفتنی است که این غار، پناهگاه شیخ حسن جوری، در زمان مبارزاتش در برابر حکومت ایلخانیان نیز بوده است. 

 

آرامگاه سعید بن سلام مغربی: آرامگاه سعید بن سلام مغربی، از عارفان نامدار قرن چهارم هجری، در شرق شهر نیشابور قرار گرفته است. باغ آرامگاه، با فاصله‌ای در حدود یک کیلومتر، از سوی شرق به بولوار شادیاخ متصل می‌شود. سعید بن سلام مغربی، از عارفان معروف ناحیه قیروان مغرب (ایتالیای کنونی) است که در سال ۳۶۷ هجری قمری، شهر نیشابور را موطن گُزید. وی وابسته به مکتب «جنید» بود و در زمان حیات خود با عناوین «شیخ حرم» و «طاووس حرم» خوانده می‌شد. در جوار آرامجای سعید بن سلام؛ ابوعثمان حیری، از مشایخ بزرگ تصوف و فقهای قرن سوم هجری، آرمیده است.  

  

آرامگاه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری: آرامگاه شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، عارف و شاعر پرآوازه قرن ششم و هفتم هجری، در خاور شهر نیشابور، در بولوار عرفان محله شادیاخ، واقع شده است. عطار، یکی از شاعران بزرگ متصوفه و از مردان نام‌آور تاریخ ادبیات ایران است. در نگاه صاحبنظران؛ سنایی، عطار و مولوی، سه ضلع مثلث شعر عرفانی ایران را تشکیل می‌دهند. عطار، دارای آثار متعددی به نظم و نثر است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به «منطق‌الطیر» و «تذکرة‌الولیاء» اشاره نمود. منطق‌الطیر، شاهکار ادبی عطار است و یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات عرفانی زبان فارسی به شمار می‌آید. «تذکرة‌الولیاء»، با نثری هنرمندانه و شورانگیز، به شرح حال عارفان بزرگ پرداخته است.  

  

شادیاخ: دارالاماره نیشابور و دارالحکومه خراسان در زمان اوج شکوفایی تمدن اسلامی، امروز در شرق شهر نیشابور، واقع شده است. یافته‌های باستان‌شناسی، قدمت آن را تا نیمه هزاره دوم پیش از میلاد نشان می‌دهند. دوره اوج شکوفایی شادیاخ، با انتخاب این محل به دارالحکومه و پایتخت طاهریان در قرن سوم هجری آغاز گردید. شادیاخ، برپایه نوشته‌های مورخان، محله کاخ‌ها، عمارت‌ها و بنای شکوهمند نیشابور بوده، یافته‌های باستانشناسی دوره معاصر نیز زیباترین جلوه‌های هنر و معماری ایرانی و اسلامی را در این منطقه بازیابی نموده‌اند. آثار بازیافته از شادیاخ، یکی از شایان‌ترین بخش‌های موزه‌های کشورمان و موزه‌های سرتاسرجهان و به ویژه موزه‌ متروپلیتن نیویورک را تشکیل می‌دهند.

آرامگاه‌های فریدالدین عطار نیشابوری، استاد کمال‌الملک، پرویز مشکاتیان و چند تن دیگر از مشاهیر نیشابور در این محل قرار دارد. بولوار عرفان که در محله شادیاخ قرار دارد در جهت شرق به آرامگاه حیدر یغما، حکیم عمر خیام نیشابوری، امامزاده محمد محروق و افلاک‌نمای خیام می‌رسد. محله شادیاخ، قلب گردشگری نیشابور است. آرامگاه‌های بی‌بی‌ شطیطه و بانو پسنده، تکیه ابوالفضلی، مسجد جامع، زیارتگاه‌های امامزاده محمد، عبدالله و یحیی از دیکر اماکن معنوی غرب، مرکز و جنوب شهر نیشابور می‌باشند. شهرستان نیشابور، از دیدگاه میراث فرهنگی معنوی و عرفانی، از دیدگاه کیفی و کمّی، جایگاه برجسته‌ای در خراسان دارد. در اینجا تنها به نام بردن از چهار جای دیگر؛ «قدمگاه رضوی» و «آرامگاه فضل‌بن شاذان» در شرق شهرستان، «زادگاه حاجی بکتاش ولی» در فوشنجان در شمال شهرستان، و «زیارتگاه امامزاده علی‌اصغر برزنون» در غرب شهرستان، که دارای آوازه‌ فراوانی در سطح استانی، ملی و منطقه‌ای می‌باشند اکتفا نموده و به امید خداوند بزرگ، معرفی گسترده‌تر میراث عرفانی و معنوی شهرستان نیشابور را به نوبتی دیگر وا‌می‌گذاریم.  

  

در پایان این نوشتار، که گشت و گذاری کوتاه بر یادجای‌های میراث عرفانی کشورمان از بسطام تا شادیاخ بود، باید گفت: در سرتاسر کشور، کمتر دو شهرستانی را توان یافت که با فاصله‌ای کمتر از ۳۷۰ کیلومتر، چنین فراوانی از آرامگاه‌ها و یادجای‌های نامداران عرفان ایران را در نزد خود داشته باشند. «محور گردشگری عرفانی نیشابور-شاهرود»، افزون بر همه جاذبه‌های گردشگری فرهنگی، تاریخی، مذهبی و طبیعی که در بر دارد؛ توانایی تبدیل شدن به «محور ویژه گردشگری عرفانی ایران» را داراست. بنابراین، طراحی و برنامه‌ریزی در این زمینه را به عنوان یکی از توانمندی‌های ویژه این دو شهرستان، به مدیران میراث فرهنگی و گردشگری، و شهرداران نیشابور و شاهرود، پیشنهاد می‌نماییم. یادآوری این معنی نیز خالی از فایده نخواهد بود که جای‌ها و مکان‌های عرفانی، بخشی از حوزه مورد توجه گردشگری عرفانی و معنوی است و مولفه‌های دیگری همچون ادبیات و میراث مکتوب عرفانی، آداب و آیین‌ها، تندیس‌ها و یادمان‌ها و … نیز در قلمرو این گونه گردشگری قرار می‌گیرند. به امید خدا در نوشتاری دیگر، به گونه‌ای ویژه‌گانه، بدین موضوع خواهیم پرداخت. 

می‌چکد از کوچه‌باغ شهر من، انگورها
بر سرِ دار نـــد گویی تا ابــد، منصورها
«یار خراسانی» 

توضیح: بیت پایانی، مطلع چکامه «هفت شعر عشق» اثر بانوی چامه‌سرا «نازنین‌مریم عمارلو» است. برگرفته از: «شاعران معاصر نیشابور»، محبوبه عصمتی، ص ۱۲۱٫