نیشابور و پایتخت فرهنگی جهان اسلام

مقاله زیر از نوشته‌های «محمد تاجیک» است که در وبگاه نشریه خبری-تحلیلی خیام‌نامه در 31 فروردین 1396 منتشر شده است. تاجیک در این نوشتار به معرفی آیسسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی) وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی پرداخته و سپس به برخی توانمندی‌های نیشابور را برای گزینش به عنوان «پایتخت فرهنگی جهان اسلام» اشاره نموده است. گفتنی است در مجله «سرزمین بینالود» نیز نوشتاری در همین زمینه با عنوان «نیشابور، پایتخت فرهنگی جهان اسلام؛ میراث گذشته، طرحی برای آینده» منتشر شده است.

نیشابور و پایتخت فرهنگی جهان اسلام

سازمان کنفرانس اسلامی معروف به سازمان همکاری اسلامی، دومین سازمان بین‌دولتی پس از سازمان ملل متحد است که به عضویت از ۵۷ کشور به گسترش بیش از چهار قاره است. سازمان، صدای جمعی جهان اسلام و تضمین برای حفاظت و حمایت از منافع جهان اسلام در روح ترویج صلح بین‌المللی و هماهنگی میان افراد مختلف جهان است. سازمان بر اساس تصمیم اجلاس تاریخی که در شهر رباط، پایتخت کشور مراکش در ۲۵ سپتامبر ۱۹۶۹  و در پی  آتش‌سوزی عمدی مسجد الاقصی در بیت المقدس تأسیس شد. در سال ۱۹۷۰ نشست اولین کنفرانس اسلامی وزیران امور خارجه سازمان همکاری اسلامی در جده برگزار شد که برای ایجاد دبیرخانه دائمی در شهر جده تصمیم گرفته شد. منشور یا قانون اساسی سازمان کنفرانس اسلامی، طبق ماده ۱۰۲ منشور سازمان ملل متحد در تاریخ ۱ فوریه ۱۹۷۴ به ثبت رسید. ۵۷ کشور عضو سازمان کنفرانس اسلامی هستند. سال ۱۳۷۶ هشتمین اجلاس سران کشورهای اسلامی در تهران و با شرکت بیشتر سران کشورهای اسلامی و مقامات عالی رتبه پنجاه و پنج کشور مسلمان در شانزدهم آذرماه ۱۳۷۶ برگزار شد.   

آیسسکو یا سازمان اسلامی، آموزشی، علمی و فرهنگی  (ISESCO)

به انگلیسی  Islamic Educational Scientific and Cultural Organization؛ یک سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی است که در مه ۱۹۷۹ تأسیس شد. مقر آن در در رباط در مراکش قرار دارد. ۵۷ کشور اسلامی از جمله ایران عضو این سازمان هستند. سازمان اسلامی، آموزشی، علمی و فرهنگی (آیسسکو) پس از تصویب اساسنامه آن را در یازدهمین اجلاس وزیران خارجه کشورهای عضو کنفرانس اسلامی در اسلام‌آباد در سال ۱۹۸۱ جهت هماهنگی و گسترش تعامل و همکاری‌های آموزشی، علمی و فرهنگی با الهام از اهداف و تعالیم اسلام میان کشورهای اسلامی تأسیس گردید. مقر اصلی آیسسکو در رباط قرار دارد و تاکنون این سازمان مبادرت به گشایش دو دفتر منطقه‌ای در شهر شارجه امارات متحده عربی و شهر تهران در جمهوری اسلامی ایران نموده ‌است.

آیسسکو دارای سه زبان کاری انگلیسی، عربی و فرانسه است. سازمان آیسسکو در حال حاضر با ۱۱۴ سازمان تخصصی و مؤسسات وابسته به سازمان ملل، سازمان‌های بین‌المللی منطقه‌ای، سازمان‌های غیردولتی و مؤسسات دانشگاهی قرارداد همکاری منعقد کرده ‌است. اتحادیه دانشگاه‌های جهان اسلام زیر مجموعه این سازمان محسوب می‌شود. در سومین نشست وزرای فرهنگ کشورهای عضو آیسسکو که در سال ۲۰۰۱ در دوحه قطر برگزار گردید، ایده «پایتخت فرهنگی جهان اسلام» مطرح گردید. این ایده در کنفراس وزرای خارجه سازمان در سال ۲۰۰۲ در شهر خارطوم سودان به تصویب نهایی رسید و مقرر شد تا ۳ شهر برای ۱۰ سال آینده  در منطقه آسیایی (اوراسیا)، عربی و آفریقایی به عنوان پایتخت‌های فرهنگی جهان اسلام انتخاب شوند و در اجلاس چهارم وزرای فرهنگ سازمان در الجزایر، این شهرها برای دهه ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵ تعیین شدند و قرار شد در سال اول فقط شهر مکه به عنوان مرکز فرهنگی جهان اسلام باشد.

در اجلاس ششم وزرای فرهنگ در باکوی آذربایجان و اجلاس نهم در سال ۲۰۱۵ مسقط عمان، مراکز فرهنگی جهان اسلام تا سال ۲۰۲۵ تعیین شدند. جدول زیر فهرست کامل این شهرها را نشان می‌دهد. همانگونه که در جدول هم دیده می‌شود در سال ۲۰۰۶ شهر اصفهان و در سال ۲۰۱۷ شهر مشهد از جمهموری اسلامی ایران به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در منطقه آسیا برگزیده  شده‌اند.

معیار انتخاب از پایتخت فرهنگ اسلامی مهمترین این معیارها عبارتند از:

اول: شهر مورد نظر باید از یک تاریخ غنی و شهرت علمی و گسترده و موقعیت برجسته فرهنگی در کشور و منطقه خود و در طول تاریخ اسلامی برخوردار باشد.

دوم: کمک به فرهنگ اسلامی و فرهنگ انسانی از طریق آثار فرهنگی، علمی و ادبی و هنری  دانشمندان، ادباء و روشنفکران و هنرمندان آن شهر.

سوم: شهر، دارای مراکز تحقیقات علمی باشد، و کتابخانه نسخه‌های خطی، باستان‌شناسی و آموزشی، آن یک جاذبه برای محققان و و علاقه ‌ند پژوهش در زمینه‌های علوم، فرهنگ و دانش باشد.

چهارم: وجود نهادهای فرهنگی فعال در زمینه تجدید حیات فرهنگی. نیز وجود افراد، گروه‌ها و سازمان‌ها جهت برگزاری جشنواره‌ها و ایام فرهنگی و نمایشگاه‌های کتاب، نقاشی، اجرای تئاتر، و کار ترجمه و چاپ و نشر  کتب.

نیشابور و پتانسیل تبدیل شدن به پایتخت فرهنگی جهان اسلام

چهره نیشابور در گستره اسلام بر همگان کاملا آشکار است تا جائی که پیامبر گرامی اسلام درباره نیشابور می‌فرمایند (خیر خراسان نیشابور) و نیشابور در زمان ورود امام هشتم شیعیان از نظر فرهنگی تا آنجا پیش رفته بود که برای ثبت حدیث معروف سلسلـه الذهب ایشان، ۲۴هزار قلمدان مرصع بدون دوات بیرون آمد اما نیشابور در زمان طاهریان (عبداله بن طاهر) بعنوان پایتخت انتخاب می‌شود و شهری بنام شادیاخ در کنار این شهر بوجود می آید که سالیان دراز، اسم نیشابور را تحت الشعاع نام خود قرار می‌دهد و عظمت و ترقی نیشابور در این زمان پیش رفت.

چنانکه ورود امام رضا (ع) به نیشابور را  «افتخاری ملی» و «حماسه غرورآفرین ملی» در تاریخ ایران دانسته و استقبال نیشابوریان از آن امام را با عبارت «همه ایران به استقبال ایشان آمد» توصیف نموده‌اند. خوشبختانه، ارج و اهمیت و جایگاه این رویداد شکوهمند و ابعاد فرهنگی ژرف آن، در اسناد رسمی کشورمان، مورد شناسایی قرار گرفته و طبق مصوبه ۶۳ شورای عمومی فرهنگ استان خراسان رضوی، ۱۰ تیرماه (سالروز ورود امام به نیشابور)، «روز ملی خراسان» نامگذاری شده است و این نام‌گذاری، سالروز ورود حضرت رضا (ع) به خراسان را یادآور می‌شود.

در بزرگی نیشابور نوشته‌اند که  نیشابور دارای ۴۴ محله بود که شیراز به اندازه یک محله آن بود. نیشابور آن روز مساجد و کتابخانه‌ها و مدارس زیادی داشت.

برای نشان دادن عظمت نیشابور تنها می‌توان ارقام و اعداد را ارائه داد. نوشته‌اند که: بلاد اسلامی آن روزگار را به ۷۱بلد تقسیم کرده اند که 70 درصد دانشمندان جهان اسلام متعلق به نیشابور و 30 درصد متعلق به 70 بلاد دیگر بود.

اگر پیامبر اکرم (ص) فرموده باشد: «خیر بلاد خراسان، نیشابور»؛ بهترین شهرهای خراسان، شهر نیشابور است، می‌تواند نظر به این همایش معنوی و پرثمر و شکوهمند داشته باشد.

نیشابور روزگاری پایتخت ایران بزرگ بوده و از ۳۲ مدرسه و نظامیه ایران ۲۸ نظامیه رو در دل خودش جای داده بود و افتخار علما و بزرگان دنیا افزودن نام نیشابور به اسم خودشان بود.

نیشابور به عنوان شهر تاریخی و تاثیر گذار در جهان اسلام و با داشتن آثار تاریخی و شخصیت های جهانی و توان های محیطی و انسانی قطعا در سالهای آینده توانایی تبدیل شدن به پایتخت فرهنگی جهان اسلام را داراست.

نیشابور به عنوان قطب علمی سده های اول اسلامی و مرکزیت در چند دوره تاریخی دوران اسلامی و رقابت آن با بغداد در امور مختلف و داشت شرایط مناسب در حال حاضر ،خود به تنهایی توانایی تبدیل شدن به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال های آتی را دارد و این امر در صورتی محقق خواهد شد که مسوولین محترم شهرستان و استان و در سطح عالی کشوری ،پیگیری نمایند.

در چند سال گذشته شهرهای مانند غزنه (غزنین) در افغانستان که روزگاری مرکز حکومت غزنویان بود ،خیلی زودتر از مشهد و در سال ۲۰۱۳ عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در قاره آسیا را کسب نمود و نیشابور با پیشینه تاریخی و شگرف خود استعداد تبدیل شدن به مرکزیت فرهنگی جهان اسلام را برای یک سال دارد. البته باید از شرایط موجود پیش آمده در انتخاب مشهد برای مرکزیت فرهنگی سال ۲۰۱۷ نیز حداکثر استفاده برای این امر صورت گیرد و علاوه بر آن برای تقویت مشهد ، نقش نیشابور هم پر رنگ گردد.

شکوفایی و شهرت این شهر و منطقه ی آن بین سده‌های میانی ورود اسلام به خراسان تا دوره ی حمله مغول به نیشابور باعث شده است که نیشابور در این سده‌ها(شروع از سده دوم هجری تا اوائل قرن هفتم) پایتخت فرهنگی ایران شناخته شده‌ است. شیراز، اصفهان و قزوین همراه با نیشابور چهار شهری هستند که عنوان پایتخت فرهنگی ایران را در طول ۱۴ قرن اخیر داشته‌اند.