گنجینه سفالینه‌های نیشابور در موزه هنر آسیایی سانفرانسیسکو

در کارگـــه کـوزه‌گــــری رفتــــم دوش

دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش ناگاه
هـر یک بـه زبــان حـــال، با من گفتند

کــو کوزه‌گــر و کوزه‌خــر و کوزه‌فـروش

این رباعی  از «خیام»، دستمایه آفرینش یکی از نمادهای شهری نیشابور شده است. پیکره‌های بزرگ دوگانه کوزه که در دل آنها پیکره‌هایی از کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه‌فروش جای گرفته، در بافت تاریخی شهر، در میدانگاه پیشین باغ عمارت امین‌الاسلامی، خودنمایی می‌کند و حضور همواره چکامه‌های چهارگانی خیام را در بطن زندگی مردمان زادگاهش، یادآور می‌شود. خیام، شاعر فلسفه هستی است و کیمیای خاک و دست‌ساخته‌های برآمده از آن؛ همچون کوزه و سبو و خشت، دست‌یار اندیشه حکیم نشابور می‌شوند تا این اندیشمند شرقی از پایگاه فرهنگ ایران، اینچنین؛ عمر کوتاه انسان و گذر لحظه به لحظه زمان را به جهانیان گوشزد می‌کند. بی‌گمان هر نویسنده و شاعر و هنرمند و اندیشمندی، هر آفریننده‌ای، بخشی از مصالح اثرش را از محیط زندگی‌اش وام می‌گیرد. اگر شعر خیام، واژگانی سفالین دارد؛ از اینست که زادگاه و پایگاه زندگی خیام، نسبتی ژرف با خشتگان پدیدارساز سخن جاندار و موزون این رباعی‌سرای پُرآوازه ایرانی دارد. نیشابور، سرزمین سفالینه‌های بدیع و خیال‌انگیز است.

چنانکه تاریخ هنر و صنعت سفالگری بشر را بنگریم؛ نیشابور، دیار خیام، یکی از مراکز بزرگ و نامدار فن سفالگری است. هنرمندان سفالگر نیشابوری، با آمیزش نگاره‌های فلزکاری دوره ساسانی ایران با هنر خوشنویسی اسلامی دوره عباسی و الهام‌گیری از فن و نگارگری چینی، هنر و صنعت سفالگری را به مرتبه‌ای از زیبایی و کمال و الهام‌بخشی رسانیدند که در تاریخ، بی‌نظیر است. سفالینه‌های نیشابور، افزون بر ارزش‌های هنری، تاریخی و تکنیکی، آثار کم‌نظیری برای مطالعه خط کوفی تحریری و تزئینی به شمار می‌آیند. اهمیت سفال نیشاپور به گونه‌ای است که کمتر موزه‌ای را در سرتاسر جهان، توان یافت که نمونه‌ای از سفالینه‌های نشابور را در گنجینه و نمایشگاه خود، فراگرد نیاورده باشد. موزه هنر آسیایی (Asian Art Museum) یکی از مجموعه‌داران سفالینه‌های نیشابور است.

 

موزه هنر آسیایی، در شهر سانفرانسیسکو در ایالت کالیفرنیای کشور آمریکا واقع شده است. هسته نخستین و بنیادین این موزه با مجموعه اهدایی یک صنعتگر شیکاگویی به نام «آوِری بروندیج»، در سال 1960 میلادی گذاشته شد. موزه هنر آسیایی، با در بر داشتن بیش از 18000 قطعه آثار هنری و فرهنگی کشورهای مختلف آسیایی، یکی از جامع‌ترین گنجینه‌های هنر آسیایی در جهان به شمار می‌آید. قدمت برخی از آثار موجود در این موزه، به 6000 سال می‌رسد. گالری‌های این موزه، بر پایه مناطق و جغرافیای فرهنگی آسیا به دپارتمان‌های «جنوب آسیا»، «ایران و غرب آسیا»، «جنوب شرق آسیا»، «هیمالیا، تبت و حوزه بودایی»، «چین»، «کره»، «گالری موضوعی تاتشی» و «ژاپن» بخش‌بندی گردیده است. بخش ایران و غرب آسیا در طبقه سوم ساختمان موزه، قرار دارد.

وبگاه این موزه، بیش از 8300 قطعه از آثار موجود در گالری‌های خود را بر روی اینترنت، برای بازدید آنلاین، در دسترس قرار داده است که در میان آنها، 21 قطعه سفالیه مربوط به نیشابور است که دربرگیرنده انواع کاسه، بشقاب و سبو می‌باشد. قدمت بیشتر آثار آنلاین مربوط به نیشابور، بیش از 1000 سال است. در ادامه، به بازدید کوتاهی از گنجینه آنلاین سفالینه‌های نیشابور در موزه هنر آسیایی سانفرانسیسکو می‌پردازیم، برای آگاهی بیشتر درباره هر سفالینه، بر روی روی شناسه آن، کلیک نمایید.

شناسه: B60P1889، قدمت: حدود 900 تا 1000 میلادی



ظرف با نگاره برگ‌ نخلی، شناسه: B60P1838؛ قدمت: حدود 900 تا 1000 میلادی



ظرف با تزئینات انتزاعی و قطعه‌های نوشته، شناسه: B60P1853، قدمت: حدود 900 تا 1000 میلادی



ظرف با کتیبه عربی، شناسه: B60P1862، قدمت: حدود 900 تا 1000 میلادی



ظرف با کتیبه عربی، شناسه: B60P6+، قدمت 900 تا 1000 میلادی



ظرف با نگاره پرنده، شناسه: B60P1973، قدمت: 900 تا 1000 میلادی



ظرف با نگاره پرنده و بُزهای وحشی، شناسه: B60P27+، قدمت: 900 تا 1000 میلادی


ظرف با نگاره پرندگان، شناسه: B60P1859، قدمت: 900 تا 1000 میلادی


ظرف با نگاره پرندگان، شناسه: B60P1860، قدمت: 900 تا 1000 میلادی


ظرف با نگاره‌های برگ نخلی و قطعه‌های نوشته، شناسه: B60P1848، قدمت: 900 تا 1000 میلادی



ظرف با تزئینات چاک‌داده و پاشیده، شناسه: B84P2، قدمت: 900 تا 1000 میلادی


ظرف با کتیبه زیبا، شناسه: B60P1840، قدمت: 900 تا 1000 میلادی



ظرف با کتیبه زیبا، شناسه: B60P1947، قدمت: 900 تا 1000 میلادی



ظرف با نگاره سرباز بر پشت اسب، شناسه: B60P1886، قدمت: 900 تا 1000 میلادی



ظرف با نگاره بزهای وحشی، شناسه: B60P1897، قدمت: 900 تا 1000 میلادی

ظرف با نگاره بز وحشی و پرنده، شناسه: B60P1888، قدمت: 900 تا 1000 میلادی

ظرف مخروطی با نگاره بزهای وحشی، شناسه: B60P1896، قدمت: 900 تا 1000 میلادی



ظرف با نگاره‌های گل و برگ، شناسه: B60P1799، قدمت: 1450 تا 1500 میلادی



ظرف با نگاره‌ اسب و پلنگ، شناسه: B68P7، قدمت: 900 تا 1000 میلادی


پارچ، شناسه: B60P2005، قدمت: 900 تا 1000 میلادی



ظرف با نگاره‌‌های پرندگان و نقوش هندسی، شناسه: B60P1887، قدمت: 900 تا 1000 میلادی

تصویرهایی که از پیش نگاهتان گذشت، نمونه‌ای از نگرش هنری و کار دست چیره هنرمندان سفالگر نیشابور است که زیبایی و خلاقیت را با چنین کیفیتی، در حدود بیش از هزار سال پیش، به منصه ظهور رسانیده‌اند. اما گنجینه سفالینه‌های موزه هنر آسیایی سانفرانسیسکو، شمار بسیار کوچکی از آثار تاریخی، فرهنگی و هنری مربوط به نیشابور است و دیگر آثار فرهنگی نیشابور؛ از آثار سفالی گرفته تا آبگینه و فلز و فرش و نسخه‌های خطی و دیگر چیزها، در موزه‌های سرتاسر دنیا پراکنده است و این، گوشه‌ای از میراث فرهنگی ماست. بی‌گمان، نخستین گام برای پاسداشت این پاره از میراث تاریخ و فرهنگ سرزمین‌مان، شناخت آن و شناساندن آن است. در این راستا باید گردآوری کتاب «آثار تاریخ و فرهنگ نیشابور در موزه‌های جهان» -بر پایه آنچه از نیشابور در موزه‌های سرتاسر دنیا وجود دارد-، را نزد دست‌اندرکاران و کوششگران حوزه فرهنگ نیشابور پیشنهاد نمایم.

امید اینکه؛ عزم و کوششی، پای گیرد تا نمونه‌ای از هر آنچه از آثار نیشابور را که در موزه‌های کشور و فراسوی مرزهای وطن است را بازسازی نماییم و گنجینه‌ و نمایشگاهی دائمی و درخور، در نیشابور بنا نماییم و برای نمایش گوشه‌ای از میراث این سرزمین، نمونه‌های بازسازی شده را برای بازدید عموم همسرزمینان و گردشگران به نمایش بگذاریم. «گنجینه سفالینه‌ نیشابور»، خود یکی از جذاب‌ترین جاذبه‌های گردشگری نیشابور خواهد بود. از توانمندی که بخاطر رشته باستانشناسی و دیگر رشته‌های مرتبط در دانشگاه نیشابور و دیگر دانشگاه‌هایی شهرستان، وجود دارد می‌توان بهره‌ای شایان داشت و آن هم اینکه؛ این دانشگاه‌ها می‌توانند پل ارتباطی و حلقه پیوند نیشابور با موزه‌ها و پایگاه‌هایی باشند که گوشه‌ای از آثار نیشابور، اکنون در اختیار آنهاست. از این راه، نه تنها فعالیت‌های شناختی و پژوهشی مربوط به میراث و فرهنگ نیشابور، سامانی دانش‌گرا می‌یابد بلکه می‌تواند پیش‌درآمدی باشد برای ایجاد ارتباطات و همکاری‌های فرهنگی و توسعه‌ای نیشابور با شهرهایی که این موزه‌ها را میزبانی می‌نمایند.

پس از بازیابی و شناخت و دسته‌بندی آثار تاریخی و فرهنگی نیشابور، آنها را باید بازسازی و یا نمادینه‌سازی نمود و در بطن زندگی روزمره مردم، جاری ساخت. بی‌گمان، آنچه که برآمده از بوم و دستاورد تاریخ و فرهنگ مردم همین سرزمین است بر نگاره‌ها و ساخته‌های برآمده از سرزمین‌های خاور و باختر، برتری دارد. برای فضاسازی و زیباسازی شهر می‌توان از نقش و نگارهایی که هنرمندان سرزمین ما، صدها سال پیش، آفریده‌اند بهره‌برداری کنیم؛ هنگامی که ما نگاره‌ها و نقش‌های بومی و نیشابوری و وطنی داریم دیگر نیازی به نقش‌ها و نمادهای رومی و یونانی و اروپایی و غریب نداریم. از نگاه دیگر؛ به جای المان‌ها یا پیکره‌هایی که بعضاً بوی شرق و غرب می‌دهند و یا اینکه با روح مردم سرزمین ما بیگانه‌اند، می‌توان پیکره‌هایی بزرگ از روی همین آثار، ساخت و در جای‌های همگانی شهر، برپای داشت تا هم شهر ما رنگ و هویتی بومی و اصیل برگیرد و هم جوانان و نوباوگان ما با پیشداشته‌ها و میراث فرهنگی پُربار و افتخارانگیزشان، آشنایی دوچندان یابند.

فرزندِ نیشابورم و در سینه‌ام

مِهــرِ خراسان، نهفتـه است

«یار خراسانی»