نیشابور و اکوتوریسم: قله شیرباد، بام خراسان

  

تصویر با اندازه بزرگ  

نیشابور، در جایگاه «گرانیگاه تاریخ و فرهنگ خراسان»، «نماد تاریخ و فرهنگ ایران» و «ام‌البلاد فرهنگی در تاریخ و تمدن جهان اسلام»، دارای چنان چهره و پیشینه فرهنگی ویژه‌ای است که این کهن‌دیار را، یگانه همتای خراسانی دیگر فرهنگ‌شهرهای کهن ایران، برنمایانده. اما باید انصاف داد و بازگفت که؛ این چهره و پیشینه فرهنگی چنان گسترده و سنگین و پُربار است که بر روی دیگر توانمندی‌های اقلیم نیشابور، سایه‌ای بزرگ افکنده و آنها را دیر-پدیدار ساخته است. یکی دیگر از توانمندی‌ این سرزمین، اقلیم رنگارنگ و جاذبه‌های طبیعی گونه‌گون آن است؛ چونان‌که از یک سوی، در جنوب دشت نیشابور، با چهره‌ای کویری و بیابانی و نمک‌زار و پوشش گیاهی تاق و گز، رو برو می‌شویم؛ در چند-ده کیلومتر آنسو‌تر و در میانه‌های دشت، کشتزارها و باغستان‌ها و فضاهای روستایی پی‌در پی، گسترده می‌شود، و کمی‌آنسوتر، نوار شمالی، از شرق تا غرب، چهره‌ای کوهستانی با رودکده‌هایی بهشت‌آسا به خود می‌گیرد.

ییلاقاتی همچون «دیزباد»، «درّود»، «خرو»، «گرینه»، «بوژان»، «رود»، «برف‌ریز»، «چنگه‌بز»، «طاغان»، «درخت جوز»، «بار»، «بقیع»، «کلیدر» و ...، با کیفیتی چنان سرسبز و رنگارنگ و روح‌افزای و نشاط‌انگیز، که هر یک، به تنهایی، داعیه  «زمرد انگشتری خراسان»، «گوهر سبز بینالود» و «نگین سبز بینالود» را دارند. و براستی که این فشرده زیبایی و رنگارنگی را که در دامنه های بینالود خراسان متبلور شده است را باید «رشته الماس الوان تارک تاج خاورن ایران» پنداشت که گوهر شکوهمند بینالود خراسان را چنین شادیانه و درخشنده، در میان گرفته اند.  نازش این همه گوناگونی و رنگارنگی و زیبایی و افسونگری دشت نیشابور و یک اندوه دل‌انگیز، همواره نگارنده را دگرگون می‌نماید و آن هم ناشی از این اندیشه است که «این همه توانمندی، که گویی؛ خود، در اندازه یک استان است» و «فقدان کتاب یا مرجع راهنمای بوم‌گردی ( اکوتوریسم Ecotourism یا گردشگری در طبیعت)  و روستایی سرزمین بینالود»...؟! دشت نیشابور، را «سرزمین بینالود» می‌نامیم، از این روی که «بینالود»، «مادر مهربان نیشابور» است و چونانکه پیش از این نیز یاد کرده‌ایم؛ اگر «زاینده‌رود» را پدیدآرنده و نماد زندگی و پایندگی «اصفهان» دانسته‌اند، «بینالود» نیز برای «نیشابور»، دارای چنین نقشی است(1)؛ از ارتفاعات بینالود، یازده رود کوچک و بزرگ، بسوی دشت نیشابور روانه می‌شود که به تعبیر احسن‌التقاسیم مقدسی؛ این کوهستان، از دلایل رگ آبادانی نیشابور است که همواره از مادر مهربان خویش، آب به سوی آن، روان است و بر و بوم آن، آبادان.(2) کوهستان بینالود، نماد طبیعی نیشابور، و همراه و تکیه‌گاه همواره این شهر، در بستر تاریخ است. بینالود، زادگاه «ریواس؛ گیاه اسطوره‌ای اقلیم نیشابور» است(3) و بینالود، بخشی از حافظه تاریخی، عناصر هویتی، خاطرات مردم و واژگان نمادین ادبیات مردم سرزمین نیشابور است و «نیشابور، سرزمین بینالود» است.نازش این همه گوناگونی و رنگارنگی و زیبایی و افسونگری دشت نیشابور و یک اندوه دل‌انگیز، همواره نگارنده را دگرگون می‌نماید و آن هم ناشی از این اندیشه است که «این همه توانمندی، که گویی؛ خود، در اندازه یک استان است» و «فقدان کتاب یا مرجع راهنمای بوم‌گردی (Ecotourism یا گردشگری در طبیعت)  و روستایی سرزمین بینالود»...؟! دشت نیشابور، را «سرزمین بینالود» می‌نامیم، از این روی که «بینالود»، «مادر مهربان نیشابور» است و چونانکه پیش از این نیز یاد کرده‌ایم؛ اگر «زاینده‌رود» را پدیدآرنده و نماد زندگی و پایندگی «اصفهان» دانسته‌اند، «بینالود» نیز برای «نیشابور»، دارای چنین نقشی است(1)؛ از ارتفاعات بینالود، یازده رود کوچک و بزرگ، بسوی دشت نیشابور روانه می‌شود که به تعبیر احسن‌التقاسیم مقدسی؛ این کوهستان، از دلایل رگ آبادانی نیشابور است که همواره از مادر مهربان خویش، آب به سوی آن، روان است و بر و بوم آن، آبادان.(2) کوهستان بینالود، نماد طبیعی نیشابور، و همراه و تکیه‌گاه همواره این شهر، در بستر تاریخ است. بینالود، زادگاه «ریواس؛ گیاه اسطوره‌ای اقلیم نیشابور» است(3) و بینالود، بخشی از حافظه تاریخی، عناصر هویتی، خاطرات مردم و واژگان نمادین ادبیات مردم سرزمین نیشابور است و «نیشابور، سرزمین بینالود» است.   

  

«بینالود»، که کهن‌ترین نام آن، همان کوه «رئونت» یا «ریوند» است(4) که در نسک‌های کهن پارسی میانه و متون دینی پارسیان، در شمار «کوه‌های نیکوفره ناگذرا»، از آن یاد شده است(5)، افرازمندترین، بشکوه‌ترین و پیوسته‌ترین رشته‌کو‌ه شمال شرقی ایران است که بخاطر ستیغ‌های سر به فلک کشیده آن، «بام خراسان»ش می‌گویند. این نوشتار، بهانه‌ای است برای معرفی افرازمندترین ستیغ بینالود که قلّه «شیرباد» نام دارد. قلّه شیرباد، که ارتفاع آن به روایتی 3305 متر است، در حوزه جغرافیایی و تقسیمات دهستان فضل بخش مرکزی شهرستان نیشابور قرار دارد. قلّه شیرباد، در مسیری مستقیم (هوایی)، در حدود 5/22 کیلومتری شمال شرقی شهر نیشابور، واقع شده. فاصله قلّه شیرباد با شهر نیشابور، با راهپیمایی و کوهپیمایی (زمینی)، در حدود 5/28 کیلومتر است و دربرگیرنده مسیری است که از میدان باغرود در شهر نیشابور، آغاز شده و پس از پیمودن بزرگراه امام رضا به سوی شرق (6 کیلومتر)، ادامه مسیر به سمت شمال در جاده بوژان و با گذر از روستاهای حمیدآباد، فوشنجان، حصار تا ناحیه گردشگری روستای بوژان ( جاده آسفالته، حدود 5/11 کیلومتر) و ادامه مسیر به سوی سه‌راهی شکراب و خانه سنگی به قله شیرباد (مسیر کوهپیمایی، حدود 9 کیلومتر) می‌رسد.

از دیگر جاذبه‌های «مسیر گردشگری نیشابور- بوژان – شیرباد» می‌توان به روستای فوشنجان (زادگاه حاجی بکتاش ولی، عارف نامدار قرن هفتم هجری)، روستای حصار بوژان (با مناظری زیبا از باغستان‌ها و درّه تکال)، آرامگاه امازاده سلطان سلیم (معروف به مزار تیغ)، ناحیه گردشگری بوژان (دربرگیرنده چشم‌اندازها‌یی از بافت روستایی پلکانی، رودخانه، آبشارها، باغستان‌ها و کوهسارها) و ... نام برد. برای معرفی و شناسایی قله شیرباد که رویکرد اصلی این نوشتار است؛ مقاله‌ «قله شیرباد، بام خراسان» که در تاریخ 14/03/1391 در وب‌نوشت «جغرافیای شهرستان فیروزه» با نگارش جناب آقای «محمدرضا تاجیک»، منتشر شده‌، در زیر می‌آید. 

قله شیرباد، بام خراسان

«محمدرضا تاجیک» 

«مشهورترین رشته‌کوه‌های خراسان عبارتند از: بینالود، هزار مسجد، آلاداغ، کپه داغ، کوهسرخ، جام، سیاه کوه باخرز و جغتای است. در خراسان، کوه‌های پراکنده نیز وجود دارند. همیشه در رشته‌کوه‌ها یکی از موارد مهم، تعیین بلندترین نقطه آن رشته است که خود، می‌تواند تعیین‌کننده بلندترین نقطه یک منطقه جغرافیایی مثل شهرستان، استان یا کشور می‌باشد. مشهورترین رشته‌کوه در خراسان، «رشته‌کوه بینالود» است. مهمترین علت این معروفیت هم قرارگیری بلندترین نقطه (قله) خراسان در این رشته‌کوه می‌باشد. بینالود، رشته‌کوهی به طول 125 کیلومتر‍ در شمال خراسان، حدفاصل شهرستان‌های مشهد و نیشابور که در امتداد رشته‌کوه البرز واقع، و از شمال غربی تا جنوب شرقی کشیده شده است.

در بسیاری از منابع جغرافیایی ایران، از گذشته تاکنون بر این امر که بلندترین نقطه خراسان در رشته‌کوه بینالود واقع گردیده، صحه گذاشته شده است اما در این که کدام قله از قلل بینالود، بلندترین نقطه و بام خراسان محسوب می‌شود اختلاف‌نظر وجود دارد. این رشته‌کوه دارای قله‌های متعددی است که عبارتند از بینالود، چشم سبز بال کمالی، یال بلوچ، گرده سنگ، کمر زرد، میانه‌دوزی، ذاوهون، کوه پیلان، سیاه سنگ، قوچ گرد، فلسکه و آبشار. در بیشتر منابع، نام «قله بینالود» که در شمال شهر نیشابور واقع شده به عنوان بام خراسان ذکر شده، در حالی که بر اساس بررسی‌های این جانب، قله معروف «شیرباد»، بلندترین قله خراسان و مستحق دریافت لقب «بام خراسان» می‌باشد.

در حالی که در کتب و نقشه‌های جغرافیایی، ارتفاع قله بینالود در میانه رشته کوه بینالود 3211 ذکر شده بر اساس بررسی‌های دقیق در تصاویر مورد اعتماد گوگل ارث، ارتفاع قله شیرباد، 3305 متر می‌باشد این ارتفاع در عرض جغرافیایی 36 درجه و 16 دقیقه 69-51 ثانیه شمالی و در طول جغرافیایی 59 درجه و 02 دقیقه و 36-58 ثانیه شرقی واقع شده است. در همین تصاویر ماهواره‌ای، بلندترین نقطه قله بینالود، 3192 متر نشان داده می‌شود.   

  

با این تفاسیر، قله شیرباد با  3305 متر ارتفاع،  که حدود 113 متر، بلندتر از قله بینالود است، بام خراسان محسوب می‌گردد. اما آیا تصاویر گوگل ارث قابل اعتماد است؟ برای اثبات این امر، نگارنده ارتفاع چند ایستگاه هواشناسی استان را که ارتفاع دقیق آنها مشخص و در دسترس بود، از طریق گوگل ارث بررسی نمود. که در جدول ذیل آمده است. در هر صورت، اختلاف اندکی بین اطلاعات موجود و اطلاعات گوگل ارث در برخی شهرستان‌ها دیده می شود اما این اختلاف به قدری کم است که نمی‌توان اختلاف ارتفاع قله شیرباد و قله بینالود و بالاتر بودن ارتفاع شیرباد را کتمان نمود.    

نام شهر	ارتفاع ایستگاه هواشناسی طبق اطلاعات سازمان هواشناسی	ارتفاع طبق تصاویر گوگل ارث
نیشابور	1213	1213
کاشمر	1110	1103
مشهد	999	996
قوچان	1287	1289

البته بارها بیشتر بودن ارتفاع قله شیرباد از قله بینالود، از سوی کوهنوردان باسابقه و مجهز به سیستم موقعیت‌یاب جغرافیای (جی. پی. اس) در محافل ورزشی و وبلاگ‌ها بیان شده که بازهم مورد توجه قرار نگرفته است. در پایان، برخی موارد کوتاه ذکر شده در برخی سایت‌های اینترنتی درباره شیرباد و ارتفاع آن را می‌آورم. به امید اینکه این مطلب در منابع جغرافیایی و کتب درسی دانش‌آموزان، اصلاح گردد.

بلندترین نقطه رشته‌کوه بینالود، قله شیرباد با بلندی ۳۴۲۰ متر است که در شمال روستای بوژان (شمال شرقی شهر نیشابور ) قرار گرفته ‌است. ولی قله بینالود با وجود ارتفاع کمتر از آن معروفیت بیشتری دارد.

رشته‌کوه بینالود در شمال شرق ایران، همانند دیواری بلند، دو دشت وسیع و حاصلخیز مشهد و نیشابور را از یکدیگر جدا کرده است. این رشته‌کوه، با آب و هوای سرد کوهستانی و دره‌های خوش آب و هوا و قله‌های بلند نظیر بینالود (3211 متر)  ، شیر باد (3311 متر) و فلسکه (3125 متر) تامین‌کننده آب شهرهای مشهد، نیشابور، چناران و روستاهای کوه‌پایه‌اش می‌باشد. از روستاهای واقع در شمال این رشته‌کوه می‌توان به مغان، ده بار، جاغرق، کنگ، زشک، دولت‌آباد، فریزی، اخلمد و کلیدر، و از روستاهای واقع در جنوب این رشته‌کوه می‌توان به دیزباد، دررود، خرو، بوژان، صومعه، طاغان و بار اشاره نمود. 

از فراز این یال، می‌توان مناطق وسیعی از رشته‌کوه و قلل متعدد را مشاهده نمود. قله‌های بلند این رشته‌کوه عبارتند از شیرباد به ارتفاع 3320 متر، زرگران به ارتفاع 3100 متر و بینالود به ارتفاع 3220 متر. بنابراین قله بینالود، مرتفع‌ترین قله رشته‌کوه نمی‌باشد ولی به دلیل موقعیت و شهرتش، از سایر قلل، معروف‌تر و مورد علاقه کوهنوردان است. سایر قلل عبارتند از حیدری، گودرز، سیاه خوانی، غار کهنه و دیزباد.»(6)

برای آگاهی بیشتر درباره «قله شیرباد»، نوشتارهای زیر نیز پیشنهاد می‌شود:

- «گزارش صعود به قله شیرباد»، وب‌نوشت «چکاد ایران».

- «بینالود؛ قله شیرباد»، وبگاه «Wikiloc».  

پانوشت‌ها:

1. نگاه کنید به نوشتار «از بینالود تا زاینده‌رود؛ دیباچه‌ای بر پیوندهای فرهنگی و همگرایی نیشابور و اصفهان»، وب‌نوشت «سرزمین بینالود».

2. نگاه کنید به نوشتار «نیشابور، پایتخت فرهنگی»، نوشته فریدون جنیدی، وب‌نوشت «ابرشهر: دانشنامه نیشابور».

3. نگاه کنید به نوشتار «ریواس؛ از اسطوره تا نیشابور»، وب‌نوشت «کارنامک ریوند نیشابور».

4. نگاه کنید به مدخل «بینالود» نوشته محسن سلیمانی در «دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظمی موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1383، ج 13، ص 460-461.

5. نگاه کنید به «بُندهش»، فرنبغ دادگی، گزارنده مهرداد بهار، تهران: توس، 1390، ص71.

6. مقاله «قله شیرباد، بام خراسان» در وب‌نوشت «جغرافیای شهرستان فیروزه».