حاجی بکتاش ولی: حلقه پیوند نیشابور، ترکیه و آلبانی

سید محمد رضوی -محمد بن ابراهیم بن موسی خراسانی- که به «حاجی بکتاش ولی نیشابوری» معروف است، نسبش به امام موسی کاظم علیه‌السلام می‌رسد. بکتاش ولی نیشابوری، از عارفان مشهور قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) و هم‌عصر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و خلیفه بابااسحاق می‌باشد. حاجی بکتاش، در روستای فوشنجان، از توابع بخش مرکزی نیشابور به دنیا آمد و دوران کودکی و جوانی را در نیشابور و خراسان گذرانید و شاگرد و مرید لقمان خراسانی (لقمان پرنده) –عارف و صوفی بزرگ آن روزگار و از خلیفه‌‌های احمد یسوی- گردید و سپس دوره‌ای را در نجف اشرف و مکه مکرّمه به عزلت و گوشه‌نشینی گذرانید. پس از آن، به روم رفت و در آماسیه، به بابا اسحاق پیوست، و به یاری جنبش «باباییان» (یاران بابااسحاق) بر ضد سلجوقیان روم شتافت. امّا سرانجام این جنبش، به کشتار وسیع بابایان و بسیاری از یاران حاجی بکتاش انجامید. بکتاش نیشابوری پس از این واقعه، به قیرشهر (در ترکیه فعلی) و از آنجا به قَرَه اُویوک (شهر حاجی بکتاشِ کنونی) رفت، به ترویج تعالیم خود پرداخته و تا پایان عمر در آنجا ماند. بکتاش نیشابوری، در میان باباییان پیروان و هواخواهان فراوانی داشت، و با گردآمدن آنان پیرامون وی، او با عنوان «پیر قلندران» و «سرور اَبدال» نامیده شد و طریقت بکتاشی (بکتاشیگری یا بکتاشیه) شکل گرفت. وفات حاجی بکتاش نیشابوری را 669 یا 695 قمری، ذکر کرده‌اند.

«المقالات» نام کتابی است به عربی از بکتاش نیشابوری که ترجمه‌هایی به ترکی، از آن برجای مانده، که در چهار بابِ شریعت، طریقت، حقیقت و معرفت، تنظیم و در هر باب درباره مرگ، احوال دل، تصوف، زاهد، عارف و محب بحث، و مقام انسان سخن گفته شده است. «مقالات غیبیّه و کلمات عِینیّه» نیز مجموعه‌ای است فارسی، مشتمل بر دو رساله که منسوب به بکتاش نیشابوری می‌باشد و در برگیرنده مجموعه‌ای است از نکات و مواعظ همراه با آیات و روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و همچنین افادات و سخنان وی درباره ذکر، مشاهده، مجاهده، فنا، استغراق و فقر است. پس از درگذشت حاجی بکتاش، مکتب فکری و مذهبی بکتاشی و بکتاشیان گسترش زیادی در آناطولی یافت. اما در اواخر قرن نوزدهم میلادی، بر اثر سیاست تعقیب و تبعید بکتاشیان در دوران حکومت‌ عثمانی‌ها، بکتاشیان متوجه شبه جزیره بالکان گردیدند، آلبانی، محل تجمع و مرکز بکتاشیان جهان گردید و امروزه شهر «تیرانا» -پایتخت کشور آلبانی- مرکز تجمع و برگزاری آیین‌های بکتاشیان جهان، می‌باشد. 

 مکتب بکتاشی، ریشه در مذهب شیعه دارد که با اعمالی صوفیانه و آیین‌های ایرانی و برخی باورهای بومی مردم منطقه آمیخته است. بکتاشیان، شیعیان 12 امامی هستند که همانند دیگر شیعیان، برای امام حسین و شهدای کربلا ماتم می‌گیرند. دوره ویژه ی عزاداری آنان «ماتم» نام دارد. در این ایام آنان از اول تا دهم محرم روزه گرفته، نوحه‌سرایی می‌کنند. جدا از ماتم، بکتاشیان آلبانی برخی جشن‌ها را نیز بومی کرده‌اند. از جشن‌های بکتاشیان، نوروز ایرانی است که آنان، آن روز را میلاد امام علی علیه‌السلام می‌پندارند. بزرگان مذهبی مکتب بکتاشی، «بابا» نامیده می‌شوند و محل تجمع و برگزاری مراسمات مذهبی بکتاشیان، «تکیه» نام دارد. بکتاشیان، امروزه تکیه‌های زیادی در آلبانی دارند. با این که بکتاشی‌ها، حدود 15% از مردم آلبانی بکتاشی هستند و تکیه‌ها بیش‌تر در جنوب آلبانی قرار دارند، طریقت جایگاه مهمی در کمیته مسلمانان آلبانی دارد. همچنین، بکتاشیان، در کوزوو و مقدونیه نیز تکیه‌ها و کمیته‌های مهمی دارند.

نیشابور در ایران، زادگاه حاجی بکتاش ولی نیشابوری:

نیشابور، که در مرکز استان خراسان ایران واقع گردیده، به عنوان «ام‌البلاد خراسان»، یکی از سرزمین‌هایی است که دارای پیشینه‌ تاریخی، فرهنگی و دینی دیرینه، عظیم و درخشانی در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی است، چنانکه اندیشمندان و صاحبنظران حوزه فرهنگ و تمدن ایران، نیشابور را «نماد تاریخ و فرهنگ ایران» نامیده‌اند؛ امام هشتم شیعیان جهان –امام علی‌ بن موسی‌الرضا علیه‌السلام- در مسافرت تاریخی‌شان از مدینه به مرو در سال 200 هجری، حدیث بی‌همتا و قدسی «سلسلة‌الذهب» را در نیشابور به مسلمانان جهان، ابلاغ فرمودند. نیشابور، سرزمینی است که به پایگاه و پرورشگاه بزرگترین محدّثان، عالمان و دانشمندان جهان اسلام و تشیع، نام‌آور است، از این روی، این دیار در متون تاریخی، دارنده عنوان «دارالعلم» می‌باشد و بررسی و پژوهش و بازکاوی در یکایک علوم اسلامی، بدون نام نیشابور و پرورش‌یافتگان مکتب فکری و علمی نیشابور، کاری ناتمام است؛ تنها یاد چند نام، مانند فضل بن شاذان نیشابوری، میرحامد حسین موسوی هندی نیشابوری، مسلم قشیری نیشابوری، حمدون قصار، ابوعلی دقاق و فریدالدین عطار، اشارتی بر این معناست. هرچند خدمات و فعالیت‌های ارشمند این سرزمین، پس از ضربه مهلک یورش ویرانگر و تمدن‌سوز بربریت مغول، که در ابتدای قرن هفتم هجری به وقوع پیوست، دچار کُندی شد ولی در همین قرن، شخصیتی همچون «حاجی بکتاش ولی نیشابوری»، در آگوش همین سرزمین بالیده و منشاء و بنیانگذار مکتبی فکری و عقیدتی در آنسوتر غرب ایران و آناطولی می‌گردد: مکتبی عقیدتی که امروز به نام «بکتاشیه» شناخته می‌شود. نک، هنوز 50 سال از وفات بکتاش نیشابور نگذشته، که از دامان نیشابور، رادمری باورمند به نام شیخ حسن جوری سر برمی‌دارد و جنبشی دیگر برای آزادی ایران‌زمین از چیرگی بیگانگان بربر و افراشتن پرچم آیین دلدلگی شیفته‌وار به اهل بیت عصمت و طهارت را بر پا می‌دارد. بی‌گمان، ریشه نگاه و اندیشه دو رهبر فکری و معنوی سده‌های هفتم و هشتم هجری (حاجی بکتاش ولی نیشابوری و شیخ حسن جوری نیشابوری)، به رویداد مینوی و شکوهمندی است که پانصد-ششصد سال پیش از آن، این سرزمین را میراث‌دار نور و معنا ساخته است؛ آری! یکی از فرزندان قلم‌داران مرصّع و میراث‌داران حدیث عشق، «نهضت شیعی سربداران خراسان» و دیگری، «مکتب شیعی بکتاشیان آناطولی» را پدیدار می‌سازد. هر آینه، نباید از نگاه دور داشت که به گفته‌ آن چکامه‌سرای ژرف‌اندیش «هر کسی از ظنّ خود شد یار من». پس بی‌گمان و به برداشتی، این‌ها تنها نمودی از شعاعی از خورشید جاویدان‌درخشان و همواره‌فروزان سلسة‌الذهبند، که هر یک، به ظنّ خود، جلوه‌ای از آن رویداد افروزنده تاریخ مکتب تشیع را، بازتابانده‌اند.

نوشهیر در ترکیه، اقامتگاه حاجی بکتاش ولی نیشابوری:

«مجتمع درگاه حاجی بکتاش» یا «خانه پیر»، جایی که آرامگاه و بقعه حاجی بکتاش ولی نیشابوری در آن قرار گرفته، جزء شهر «حاجی بکتاش» می‌باشد، شهر حاجی بکتاش در نزدیکی شهر نوشهیر (Nevşehir) -مرکز استان نوشهیر کشور ترکیه- واقع شده است. مجتمع درگاه حاجی بکتاش (خانه پیر)، در سال 1964 گشایش یافت. این موزه از سه حیاط تشکیل یافته است: حیاط اول (با چشمه‌ای به سبک چشمه‌های عثمانی)، حیاط دوم (دارای حوض مربّع‌شکل و مجسمه شیری در سمت راست آن، همچنین اطاق‌های در ضلع شرقی که دارای کاربری نانوایی و مطبخ درگاهند، در مطبخ، آلات آشپزخانه و دیگ سیاه -که از سوی بکتاشیان مقدس شمرده می‌شد، قرار دارد. در ضلع غربی، اطاق‌هایی به نام «خانه میدان» قرار دارد. در ورودی، که در گذشته‌ دور «آئین جم» برگزار می‌شده است «سنگ میدان» قرار گرفته است. امروز در طبقات بالای خانه‌میدان، کتابخانه و موزه جای گرفته است.)، حیاط سوم (مزار دده بابا، بالیم سلطان و در مقابل آن‌ها مزار حاجی بکتاش ولی). درگاه حاجی بکتاش ولی نیشابوری، یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری تاریخی و مذهبی کشور ترکیه است، و در برنامه‌های گردشگری کشور ترکیه، به آن بسیار توجه می‌شود به گونه‌ای که به پیشنهاد ترکیه، سال 2009 میلادی به عنوان «سال بکتاش ولی» از سوی سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی سازمان ملل متحد (یونسکو)، موافقت و نامگذاری گردید.

تیرانا در آلبانی، مرکز بکتاشیان جهان:

جمهوری آلبانی، کشوری است در جنوب شرقی قاره اروپا که از شمال غرب با مونته‌نگرو، از شمال شرق با کوسوو، از سوی خاور با مقدونیه و از طرف جنوب و جنوب شرقی با یونان همسایه ‌است. دریای آدریاتیک، در غرب و دریای ایونی در جنوب غربی آلبانی قرار گرفته‌اند. ساحل آلبانی در تنگه اوترانتو با ساحل ایتالیا، ۷۲ کیلومتر فاصله دارد. نظام سیاسی آلبانی، دموکراسی پارلمانی است و این کشور، از اعضای ناتو و تنها عضو «سازمان کنفرانس اسلامی» در اروپا می‌باشد. 95 درصد مردم این کشور، از تبار آلبانیایی و بقیه، بیشتر یونانی هستند. ۷۰ درصد مردم آلبانی، مسلمان و ۳۰ درصد، مسیحی هستند. جمعیت آلبانی، حدود دو میلیون و ۸۰۰ هزار نفر و جمعیت پایتخت آن، ۴۲۱ هزار نفر است. 

پایتخت این کشور، شهر «تیرانا» (Tiranë/Tirana) است. وجه تسمیه تیرانا به روایت‌های گوناگون ثبت شده است به عنوان مثال، برخی تیرانا را نام یکی از قهرمانان ملی آلبانی در جنگ عثمانی‌ها با اسکندربیک (ژرژ کاستریوتا) دانسته‌اند. تیرانا، در مدت دو سده، تحت حاکمیت موروثی نوادگان سلیمان پاشا -که به ذکوربیک‌ها معروف بودند- قرار داشت؛ در این‎ دوران، شهر به ‎تدریج رشد و رونق‎ یافت. درسده‌ی 11ق/17م اهالی ‎تیرانا و نواحی ‎اطراف آن، به سرعت به اسلام ‎روی ‎آوردند، به ‎طوری‌ ‎که در سده‌ی 18م، همه ‎اهالی ‎تیرانا جز یک خانواده کاتولیک رومی، مسلمان ‎بودند. به اسلام گرویدن سریع اهالی تیرانا و اطراف آن، منجر به تشکیل طبقه‌ای مرکب از بیک‌ها، صنعتگران و بازرگانان، و همچنین سبب رشد و رونق موسسات دینی شد. از جمله، در آن دوره، مسجد ساخته شد که شماری از آن‌ها را خاندان‌های اصیل، و شماری را بازرگانان پدید آوردند. در اوایل سده 20م، بیشتر مسلمانان تیرانا پیرو طریقت‌های بکتاشی و یا هوادار رفاعیه بودند. امروزه، مرکز جهانی، رییس طریقت بکتاشی و همچنین تکیه اصلی بکتاشیان در شهر تیرانا مستقر است. در اسفندماه سال 1385، با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران و جمعی از بزرگان بکتاشیان جهان، از تندیس حاجی بکتاش ولی نیشابوری در کنار عبادتگاه ادعون در مرکز بکتاشیان در شهر تیرانا –پایتخت کشور آلبانی-، رونمایی شد. بر روی سنگ یادبود تندیس حاج بکتاش نیشابوری، نوشته شده است: «سید محمد رضوی -از سادات امام رضا- می‌باشد. او از اهالی نیشابور و متولد ایران است و در دهکده حاج بکتاش در ترکیه وفات نمود.» این مراسم، بارها از شبکه‌های تلویزیونی آلبانی، همراه باتصاویری از سخنرانی سفیر جمهوری اسلامی ایران، پخش گردید.

خواهرخواندگی نیشابور، نوشهیر و تیرانا:

حاجی بکتاش ولی نیشابوری، امروزه به عنوان رهبر مذهبی، عارف قدیس، اصلاحگر اجتماعی و فیلسوف انسانگرا در جهان شناخته شده است؛ عارفی که تفکر وی که بر پایه حسن نیت و عشق به انسان‌ها بود در مدتی کوتاه در بین توده‌های عظیم مردم، طرفداران بسیاری یافت. از سخنان بکتاش نیشابوری است: «پایان راه بدون علم، تاریکی است»، «به دنبال هر چه هستی در خود جستجو کن» و «فراموش نکنید که دشمن شما هم یک انسان است.» 
چنانکه پیش از این گفته شد: نیشابور در ایران، زادگاه و پروردگاه حاجی بکتاش ولی؛ نوشهیر (شهر حاجی بکتاش) در ترکیه، محل اقامت و نشر و ترویج تعالیم این عارف بزرگ؛ و تیرانا در آلبانی، مرکز مذهبی بکتاشیان جهان است. بی‌گمان، حاجی بکتاش ولی، به عنوان اندیشمند و رهبری مذهبی که جایگاهی بین‌المللی دارد، پیوندگاه شایسته‌ای برای همگرایی و همکاری بین سه شهر نیشابور، نوشهیر و تیرانا می‌باشد که می‌تواند به عنوان بنیانی برای همکاری بیشتر سه کشور مسلمان ایران، ترکیه و آلبانی در زمینه‌های فرهنگی و گردشگری به شمار آید.

پیمان خواهرخواندگی نیشابور و نوشهیر و تیرانا، افزون بر ایجاد زمینه‌های توسعه گردشگری و فرهنگی (ارتباطات و تعاملات مراکز فرهنگی، پژوهشی، دانشگاهی و آموزشی)، فرصتی ارزشمند را برای زمینه‌سازی شناخت محصولات نیشابور –به عنوان قطب قدرتمند کشاورزی و صنعتی شرق کشور- در این کشورها، فراهم خواهدت کرد. بی‌گمان، محصولاتی با نام و برند نیشابور –که زادگاه و پرورشگاه شخصیت حاجی بکتاش ولی است- نزد مردم کشورهای ترکیه و آلبانی، از محبوبیت ویژه‌ای، برخوردار خواهد بود.